602

Τι είναι δημιουργικότητα

Δημιουργικότητα είναι η δραστηριότητα η οποία γεννά κάτι το ποιοτικά νέο, που δεν υπήρξε ποτέ στο παρελθόν. Μπορεί να προσεγγιστεί από την άποψη της ψυχολογίας αλλά και της φιλοσοφίας.

Η ψυχολογία της δημιουργικότητας μελετά τη διαδικασία, τον «ψυχολογικό μηχανισμό», απ’ όπου πηγάζει η πράξη της δημιουργικότητας.

Ένα μοντέλο που χρησιμοποιείται, για να περιγράψει φαινομενολογικά την πορεία της δημιουργικής σκέψης, είναι αυτό του Ουάλας, ο οποίος το διατύπωσε στηριζόμενος σε μαρτυρίες επιφανών ατόμων, όπως του μαθηματικού Poincare.

Διακρίνει τέσσερα στάδια:

• Την προετοιμασία (δηλαδή τη βαθιά γνώση του θέματος και την έντονη ενασχόληση με το συγκεκριμένο πρόβλημα).

• Την εκκόλαψη (σαν ένα διάλειμμα στις προσπάθειες επίλυσης).

• Το φωτισμό (λύση του προβλήματος ξαφνικά, ενορατικά).

• Την επαλήθευση (τεκμηρίωση της ορθότητας της λύσης).

Υπάρχουν διάφοροι τρόποι να ορίσει κανείς τη δημιουργική σκέψη:

α) Είναι εκείνο το είδος σκέψης που οδηγεί σε δημιουργικά προϊόντα, που μπορεί να είναι νέα, πρωτότυπα, μοναδικά ή ασυνήθιστα, που είναι όμως χρήσιμα για το άτομο ή την κοινωνία στην οποία ζει. Τέτοια είναι οι εφευρέσεις, οι θεωρίες, τα καλλιτεχνικά έργα, οι τεχνολογικές κατασκευές, οι νόμοι, οι ιατρικές ανακαλύψεις. Ακόμα και η αλλαγή στη διακόσμηση ή στον τρόπο ζωής είναι δημιουργικό προϊόν.

β) Με βάση τις γνωστικές διεργασίες, ως δημιουργική σκέψη ορίζεται η διαδικασία επίλυσης προβλημάτων για τα οποία δεν υπάρχει μόνο μια λύση, αλλά πολλές. Γι’ αυτό ονομάζεται και παραγωγική, αποκλίνουσα, αλλά και πλάγια σκέψη, με την έννοια ότι επιδιώκει έμμεσες λύσεις, αξιοποιώντας τα στοιχεία γύρω από το πρόβλημα κι όχι μόνο τα δεδομένα του προβλήματος, όπως κάνει η κάθετη σκέψη.

Το χιούμορ, για παράδειγμα, πολλές φορές είναι μια δημιουργική απάντηση σε μια συμβατική περίσταση.

γ) Η δημιουργική σκέψη, ως ικανότητα, ορίζεται με βάση την επίδοση σε έργα που επιζητούν πρωτοτυπία, απόμακρους συνειρμούς και ασυνήθιστες ιδέες.

Χαρακτηριστικά ενός ανθρώπου με δημιουργική φαντασία είναι τα ακόλουθα:

–Ευκολία έκφρασης.

–Ευκαμψία. Το άτομο είναι ικανό να εξετάσει μια μεγάλη γκάμα προσεγγίσεων για κάποιο πρόβλημα, χωρίς να χάσει από μπροστά του τους κύριους στόχους του.

–Ευαισθησία στα προβλήματα. Ασχολείται με το να ανακαλύπτει, όχι μόνο να λύνει προβλήματα, εκεί που οι άλλοι δεν αντιλαμβάνονται τίποτε το αξιοπερίεργο.

–Πρωτοτυπία. Αυτή τρέφεται με την έκπληξη, την αλλαγή (ταξίδια, αλλαγή δραστηριότητας, βουτιά στο απροσδόκητο), έχει ανάγκη να ανανεώνει την εμπειρία.

–Περιέργεια. Είναι η ικανότητα, εκτός των άλλων, τού να θαυμάζει κανείς. Η ανάγκη είναι η μητέρα όλων των εφευρέσεων, αλλά ο πατέρας είναι η περιέργεια.

–Άνοιγμα στις συγκινήσεις και στο ασυνείδητο. Χρειάζεται να έχει κανείς περισσότερη ενέργεια, περισσότερη ορμητικότητα και ν’ ανταποκρίνεται στις συγκινήσεις και στα συναισθήματα καλύτερα από τους άλλους.

–Έχει κίνητρα. Έχει μια δυνατή επιθυμία να δημιουργήσει, μια βαθιά αίσθηση της ευθύνης και του καθήκοντος, καθώς και του σκοπού. Ζει το παρόν.

–Επιμονή και συγκέντρωση. Ένα άθροισμα αποτυχημένων προσπαθειών ερεθίζει τη δημιουργικότητα, ενεργοποιεί την ασυνείδητη διαδικασία διαλογισμού και επώασης ιδεών. Χωρίς προκαταρκτική εργασία, το ασυνείδητο διατηρεί τη στειρότητά του.

–Ικανότητα να σκέπτεται με εικόνες. Χρειάζεται να αντιληφθεί κανείς τις νοητικές εικόνες πριν περάσει στο στάδιο του λεκτικού σχηματισμού των εννοιών που βρήκε, γιατί αλλιώς μπορεί να οδηγηθεί στην αλλοίωσή τους.

–Ικανότητα να «παίξει» με τις ιδέες, σαν ένα είδος ψυχολογικού στρέτσιγκ. Βοηθά το άτομο να βρίσκει «κατά τύχη» καταπληκτικές λύσεις σε χρόνια προβλήματα.

–Ικανότητα ανάλυσης και σύνθεσης. Η ανάλυση είναι ο τεμαχισμός των στοιχείων, ενώ η δημιουργική σύνθεση είναι η αναδιοργάνωση των διάφορων στοιχείων, με τρόπο ώστε να προκύπτει ένα νέο στοιχείο, αποτέλεσμα ολιστικής θεώρησης.

–Ανοχή στα διφορούμενα. Δε φοβάται την αοριστία. Είναι συνειδητός και πεπεισμένος για τα πολύπλοκα, παράδοξα, χαοτικά χαρακτηριστικά των περισσότερων καταστάσεων.

–Διάκριση και επιλεκτικότητα. Ικανότητα να ξεχωρίσει κανείς τα ουσιαστικά από τα μη.

–Ικανότητα ανοχής στην απομόνωση, για να είναι ικανός να δημιουργήσει.

–Δημιουργική μνήμη, η οποία έχει ανάγκη από ρευστότητα και δυναμική στα συστατικά της στοιχεία.

Brainstorming

Η πιο δημοφιλής μέθοδος καλλιέργειας της ομαδικής κυρίως δημιουργίας είναι η μέθοδος brainstorming (έφοδος στον εγκέφαλο), ο κατάλογος των δημιουργικών ιδεών, το απάνθισμα (συλλογή ιδεών άλλων), οι αναλογίες και μεταφορές, η συνεκτική (να δούμε το γνωστό μέσα από περίεργα, νέα πλαίσια αναφοράς).

Γενικά η δημιουργικότητα είναι δυνατόν να διευκολυνθεί όταν υπάρχει ένα περιβάλλον που επιτρέπει τους νεωτερισμούς και τους ενισχύει.

Η φιλοσοφία από την άλλη μεριά, εξετάζει το θέμα της ουσίας της δημιουργικότητας, το οποίο τοποθετείται διαφορετικά στις διάφορες ιστορικές εποχές. Κοινή πάντως θέση, από τα αρχαία χρόνια (Πλάτωνας) ως τα σύγχρονα (Σέλλινγκ και ρομαντικοί της Ιένας), είναι ότι η δημιουργικότητα, και κυρίως η δημιουργικότητα του καλλιτέχνη και του φιλοσόφου, είναι ανώτερη μορφή της ανθρώπινης δραστηριότητας: εδώ ο άνθρωπος επικοινωνεί με το απόλυτο.

Ο Πλάτωνας

Ο Πλάτωνας έλεγε ότι τα πράγματα σ’ αυτόν τον κόσμο είναι απλώς σκιές των ιδεών που εδρεύουν στο Νοητό κόσμο. Αλλά επειδή ο ανθρώπινος νους σκέπτεται με εικόνες και δεν φτάνει στις καθαρές, αφηρημένες ιδέες, χρειάζεται την επέμβαση της Φαντασίας, της δημιουργικής φαντασίας, ως ανώτερης ιδιότητας του κόσμου της Ψυχής. Αυτή χειρίζεται εικόνες, είδωλα, οι οποίες είναι τα «ρούχα» των αφηρημένων ιδεών του Νοητού Κόσμου. Είναι το όργανο της Ψυχής, το όργανο της Μεταμόρφωσης, της Ανανέωσης.

Συνεπώς ο μόνος τρόπος για να έχει ο άνθρωπος πρόσβαση στον Ανώτερο Πνευματικό Κόσμο είναι δια μέσου της χρήσης, της ανάπτυξης και του ελέγχου της Δημιουργικής Φαντασίας. Μόνο έτσι θα γεννηθεί μέσα μας ο αληθινός μας εαυτός, το λεγόμενο Δημιουργικό Εγώ. Αν ο άνθρωπος τη χειριστεί καλά και δεν παγιδευτεί στο επίπεδο της φαντασίωσης και της φαντασιοπληξίας, μπορεί να τον φέρει σε επαφή με το αόρατο και το μεταφυσικό.

Δημιουργική φαντασία

Η Δημιουργική Φαντασία δεν παράγει νέα στοιχεία (και γι’ αυτό δεν πρόκειται για αληθινή δημιουργία), αλλά επεξεργάζεται, συνδυάζει, συνθέτει ή απλοποιεί τα ήδη γνωστά με τρόπο αναπαραγωγικό, παραγωγικό, υποκειμενικό ή αντικειμενικό. Γεννάει, πλάθει ή ενσαρκώνει τις ιδέες.

Συσχετίζεται από την ίδια τη φύση της με τις ανώτερες συγκινήσεις και η δημιουργία είναι μια συγκινησιακή και πνευματική «κάθαρση», που ομορφαίνει και ντύνει τα πάντα. Τότε μιλάμε για καλλιτεχνία.

Η ικανότητα αυτή της δημιουργικής φαντασίας εξαρτάται από τη συνειδητή εξέλιξη που έχει κατακτήσει κάθε άνθρωπος. Όλα τα όντα δεν μπορούν να «δημιουργήσουν» το ίδιο. Αλλά όλοι οι μεγάλοι δημιουργοί έχουν γνωρίσει το θαύμα της ελεγχόμενης και οδηγούμενης από τη Βούληση, Φαντασίας-Δημιουργίας.

Πιο πρακτικά, για να αναπτύξει κανείς τη δημιουργική φαντασία χρειάζεται να μάθει να μην αλλοιώνει τις μορφές ή τις εικόνες και να τις κρατά στο μυαλό του για μεγάλο χρονικό διάστημα, δηλαδή να αποκτήσει ένα πολύ καθαρό πνεύμα.

Αυτό σημαίνει παράλληλα:

–Ανάπτυξη της Προσοχής.

–Ανάπτυξη της Μνήμης.

–Γαλήνεμα και έλεγχο των παθών που ταράζουν τον Ψυχισμό.

Αυτός ο έλεγχος, το δάμασμα των παθών, πρέπει να γίνει από το φυσικό ως το νοητικό μας επίπεδο, τουλάχιστον στον τομέα της γνώσης, όπου επιχειρείται η δημιουργία ή η έμπνευση, δηλαδή εκεί που θέλει κανείς να διοχετεύσει τη Δημιουργική Φαντασία.

Ακόμη, ο άνθρωπος χρειάζεται να αποκτήσει ανεξάρτητη, αυτόνομη σκέψη. Κάποιοι νομίζουν ότι δείχνουν δημιουργικότητα, ενώ δεν κάνουν τίποτε άλλο από το να επαναλαμβάνουν τις ιδέες που τους έχουν εμφυτευτεί σε τόσα χρόνια, είτε από την εκπαίδευση είτε από το περιβάλλον που ζουν, μπλοκάροντας έτσι την ορθή αντίληψη της πραγματικότητας μιας συγκεκριμένης κατάστασης ή προβλήματος.

Για να έχει λοιπόν κάποιος τις δικές του ιδέες, τη δική του φαντασία, χρειάζεται να έχει ένα νοητικό σώμα ελεύθερο, που να έχει σπάσει τη συνήθεια να στηρίζεται στις γνώμες των άλλων, ακολουθώντας λίγο-πολύ τις διάφορες μόδες.

Δημιουργική σκέψη

Η δημιουργική σκέψη χρειάζεται ένα πνεύμα ανοικτό προς μια μεγάλη ποικιλία θεμάτων. Ο άνθρωπος πρέπει να αναρωτιέται για τον άνθρωπο, την πόλη, τον κόσμο, την ιστορία, την επιστήμη, την τέχνη, τα σύγχρονα προβλήματα. Πρέπει να τείνουμε προς πιο ολιστικές γνώσεις, οι οποίες διευκολύνουν την συναισθηματική ισορροπία.

Για να αναπτύξει κανείς τη δημιουργικότητά του χρειάζεται να μάθει να κυριαρχεί πάνω στην προσωπικότητά του. Να μάθει δηλαδή να χειρίζεται με τέτοιο τρόπο τα διάφορά επίπεδά της (το φυσικό, το ενεργειακό, το συναισθηματικό και το νοητικό) ώστε να του επιτρέπει να προβάλλει σωστά και αποτελεσματικά τη συμπεριφορά του στον κόσμο, με αρμονικές και θετικές πράξεις.

Το βέβαιο είναι ότι οι ιδέες, οι εικόνες, οι σκεπτομορφές, όπως λέγονται, χρειάζονται να πλαστούν. Αν μένουν άπρακτες, στάσιμες και εγκαταλειμμένες στους λεπτούς κόσμους του νοητικού επιπέδου, θα καταλήξουν να σαπίσουν, όπως συμβαίνει με τα στάσιμα νερά.

Φαντασία και Πραγματοποίηση δίνουν τα χέρια : Ορθή Σκέψη και Ορθή Πράξη οδηγούν στην Ορθή Δράση.

Έτσι, χρειάζεται να «φανταστούμε» τη Μελλοντική Ιστορία με πιο αισιόδοξες προοπτικές, αφού από τις παρούσες εικόνες μας θα προέλθει ο κόσμος του μέλλοντος. Το σήμερα είναι το αποτέλεσμα του χτες. Όλα όσα υπάρχουν άρχισαν με μια εικόνα. Γι’ αυτό αν αποφύγουμε τις φαντασιοπληξίες και τα παραληρήματα θα κατακτήσουμε το βαθύτερο Εαυτό μας, που είναι η πηγή της αληθινής δημιουργικότητας.