Ακριβώς επειδή μπορείς να σκεφτείς το ότι μπορείς να σκεφτείς, «η απόσταση ανάμεσα στον πίθηκο και τον άνθρωπο είναι απείρως μεγαλύτερη σε σχέση με την αμοιβάδα και τον πίθηκο».
Το κείμενο που ακολουθεί είναι απόσπασμα από το βιβλίο της καθηγήτριας Stephen Fleming, ‘Γνώρισε τον Εαυτό σου’.
Αυτό το διάστημα εργάζομαι σε εργαστήριο νευροεπιστήμης, στο οποίο ερευνούμε την αυτοεπίγνωση στο University College στο Λονδίνο. Στο υπόγειο του κτιρίου βρίσκονται τεράστια μηχανήματα για τη σκιαγράφηση του εγκεφάλου, και καθεμιά από τις ομάδες ερευνητών στο Κέντρο χρησιμοποιεί αυτή την τεχνολογία για να μελετήσει διαφορετικές όψεις της εργασίας που κάνει ο νους και ο εγκέφαλος: το πώς βλέπουμε, πώς ακούμε, θυμόμαστε, μιλάμε, παίρνουμε αποφάσεις κ.ο.κ. Οι φοιτητές και οι μεταδιδακτορικοί στο εργαστήριό μου εστιάζουν στην ικανότητα του εγκεφάλου να έχει αυτο-επίγνωση. Το βρίσκω αξιοσημείωτο γεγονός, ότι υπάρχει κάτι τόσο ξεχωριστό στη βιολογία μας που επιτρέπει στον ανθρώπινο νου να στρέφει τις σκέψεις του προς τον εαυτό του.
Μέχρι πρόσφατα, ωστόσο, όλα αυτά έμοιαζαν ανοησίες. Όπως το έθεσε ο Γάλλος φιλόσοφος του 19ου αιώνα: «Το σκεπτόμενο άτομο δε μπορεί να διασπαστεί σε δύο κομμάτια – το ένα κομμάτι να σκέπτεται, το άλλο να παρατηρείται. Εφόσον σε αυτή την περίπτωση, το όργανο που παρατηρείται το όργανο που παρατηρεί ταυτίζονται, πώς μπορεί να γίνει οποιαδήποτε παρατήρηση;» Με άλλα λόγια, πώς μπορεί ο ίδιος εγκέφαλος να στρέψει τις σκέψεις του προς τον εαυτό του;
Το επιχείρημα του Comte ταίριαζε με την επιστημονική σκέψη της εποχής. Εφόσον ο Διαφωτισμός ανέτειλε στην Ευρώπη, έγινε όλο και πιο δημοφιλής η σκέψη ότι η αυτο-επίγνωση ήταν ιδιαίτερη και δε μπορούσε να ερευνηθεί μέσω των εργαλείων της επιστήμης. Οι δυτικοί φιλόσοφοι αντί της επιστήμης χρησιμοποιούσαν τον αναστοχασμό ως φιλοσοφικό εργαλείο, όπως οι μαθηματικοί χρησιμοποιούν την άλγεβρα όταν αναζητούν νέες μαθηματικές αλήθειες. Ο René Descartes βασίστηκε στον αναστοχασμό για να φτάσει στο διάσημο συμπέρασμά του «Σκέπτομαι, άρα υπάρχω,» αναφέροντας επίσης ότι «Γνωρίζω καθαρά ότι δεν υπάρχει τίποτα που να μπορώ να αντιληφθώ πιο εύκολα ή πιο ξεκάθαρα από τον ίδιο μου το νου.» Ο Descartes ανέφερε ότι μια κεντρική ψυχή ήταν η έδρα της σκέψης και της λογικής, διατάζοντας τα σώματά μας να δράσουν εκ μέρους μας. Η ψυχή δε μπορούσε να διαιρεθεί στα δύο – απλά ήταν. Η αυτοεπίγνωση ήταν επομένως μυστηριώδης και απροσδιόριστη, και εκτός των ορίων της επιστήμης.
Γνωρίζουμε ότι η προϋπόθεση πάνω στην οποία στηρίχθηκε η ανησυχία του Comte είναι λανθασμένη. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος δεν είναι ένα ενιαίο, αδιαίρετο όργανο. Αντιθέτως, ο εγκέφαλος αποτελείται από δισεκατομμύρια μικρά τμήματα –τους νευρώνες – καθένας από τους οποίους μετέχει ηλεκτρικής δραστηριότητας και συμμετέχει σε ένα διάγραμμα καλωδίωσης απίστευτης περιπλοκότητας. Εκτός των αλληλεπιδράσεων μεταξύ αυτών των κελιών, όλη μας η νοητική ζωή – οι σκέψεις και τα συναισθήματα, οι ελπίδες και τα όνειρα – τρεμοπαίζουν ανάμεσα στην ύπαρξη και την ανυπαρξία. Αλλά, αντί να είναι ένα ανούσιο μπέρδεμα συνδέσεων χωρίς διακριτή δομή, αυτή η καλωδίωση έχει μια ευρύτερη αρχιτεκτονική η οποία διαιρεί τον εγκέφαλο σε διακριτές περιοχές, καθεμιά από τις οποίες ασχολείται με εξειδικευμένες εργασίες. Ακριβώς όπως ο χάρτης μιας πόλης δε χρειάζεται να περιλαμβάνει μεμονωμένα σπίτια για να είναι χρήσιμος, αποκτούμε μια γενική εικόνα για το πώς δουλεύουν μεταξύ τους διαφορετικές περιοχές του ανθρώπινου εγκεφάλου σε επίπεδο περιοχών αντί για μεμονωμένα εγκεφαλικά κύτταρα. Ορισμένες περιοχές του εγκεφαλικού φλοιού είναι πιο κοντά στις εστίες πρόσληψης πληροφοριών (όπως τα μάτια) και άλλες είναι πιο μακριά στην αλυσίδα. Για παράδειγμα, ορισμένες περιοχές σχετίζονται κυρίως με το να βλέπουμε (όπως ο οπτικός φλοιός, στο πίσω μέρος του εγκεφάλου), άλλες με την επεξεργασία των ήχων (ακουστικός φλοιός), ενώ άλλες αφορούν την αποθήκευση και την ανάσυρση αναμνήσεων (όπως ο ιππόκαμπος).
Ως απάντηση στον Comte το 1865, ο Βρετανός φιλόσοφος John Stuart Mill πρότεινε την ιδέα ότι η αυτοεπίγνωση μπορεί να βασίζεται στην αλληλεπίδραση των διαδικασιών που αφορούν έναν μόνο εγκέφαλο, κι άρα ήταν άξιο αντικείμενο της επιστημονικής μελέτης. Τώρα, χάρη στην έλευση ισχυρών τεχνολογιών απεικόνισης του εγκεφάλου (fMRI) γνωρίζουμε ότι όταν αναστοχαζόμαστε, ορισμένα εγκεφαλικά δίκτυα όντως μπαίνουν σε ζωή, και ότι αν προκληθεί βλάβη ή ασθένεια σε αυτά τα δίκτυα, αυτό μπορεί να οδηγήσει σε καταστρεπτικές αναπηρίες σε σχέση με την αυτοεπίγνωση.
Συχνά σκέπτομαι ότι, αν δε μας ήταν τόσο οικεία η διαδικασία της αυτοεπίγνωσης, θα είχαμε εκπλαγεί από την ικανότητα του εγκεφάλου να κάνει αυτό το καταπληκτικό κόλπο. Φαντάσου για ένα λεπτό ότι είσαι επιστήμονας σε μια αποστολή να μελετήσεις νέες μορφές ζωής σε έναν μακρινό πλανήτη. Οι βιολόγοι πίσω στη Γη ανυπομονούν να μάθουν από τι αποτελούνται αυτές οι μορφές και τι τους κάνει να λειτουργούν. Αλλά κανείς δε θα σκεφτεί να τις ρωτήσει! Κι όμως, αν ένας Αρειανός προσγειωθεί στη Γη, αφού μάθει λίγα Αγγλικά, Ισπανικά ή Γαλλικά, θα μπορούσε να το κάνει. Οι Αρειανοί θα έμεναν έκπληκτοι όταν ανακάλυπταν ότι μπορούμε ήδη να τους πούμε τι είναι το να θυμάσαι, να ονειρεύεσαι, να γελάς, να κλαις, να αισθάνεσαι ενθουσιασμένος ή μεταμελημένος – δηλαδή, να έχεις αυτοεπίγνωση.
Αλλά η αυτοεπίγνωση δεν εξελίχθηκε απλά για να μας επιτρέψει να λέμε ο ένας στον άλλο (και στους πιθανούς Αρειανούς μας επισκέπτες) τις σκέψεις και τα συναισθήματά μας.. Αντιθέτως, η αυτοεπίγνωσή είναι το κέντρο για τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο. Δεν αντιλαμβανόμαστε μόνο τον περιβάλλοντα χώρο μας. Μπορούμε να αναστοχαστούμε πάνω στην ομορφιά ενός ηλιοβασιλέματος, να αναρωτηθούμε αν η όρασή μας είναι θολή, και να αναρωτηθούμε αν οι αισθήσεις μας απατούν από τις ψευδαισθήσεις και τα κόλπα των ταχυδακτυλουργών. Δεν παίρνουμε αποφάσεις μόνο για το αν πρέπει να βρούμε νέα δουλειά ή για το ποιον να παντρευτούμε. Επίσης αναστοχαζόμαστε το εάν κάναμε μία καλή επιλογή ή όχι. Δεν ανακαλούμε μόνο αναμνήσεις της παιδικής μας ηλικίας. Επίσης αμφισβητούμε το εάν αυτές οι αναμνήσεις είναι σωστές ή λάθος.
Η αυτοεπίγνωση επίσης μας δίνει τη δυνατότητα να κατανοήσουμε ότι άλλοι άνθρωποι έχουν μυαλό, σαν το δικό μας. Η αυτοεπίγνωση μου επιτρέπει να ρωτήσω: «Πώς αυτό φαίνεται σε εμένα;» και, εξίσου σημαντικά να ρωτήσω «Πώς αυτό θα φανεί σε κάποιον άλλο;» Τα μυθιστορήματα θα ήταν όλα ανούσια αν χάναμε την ικανότητα να σκεφτούμε ότι και οι άλλοι έχουν νου και να συγκρίνουμε τις εμπειρίες τους με τις δικές μας. Χωρίς αυτοεπίγνωση, δε θα υπήρχε οργανωμένη εκπαίδευση. Δε θα γνωρίζαμε ποιος χρειάζεται να μάθει, ούτε αν έχουμε την ικανότητα να τους διδάξουμε. Ο συγγραφέας Vladimir Nabokov περιέγραψε ως εξής την ιδέα ότι η αυτοεπίγνωση είναι ένας καταλύτης για την άνθιση των ανθρώπων:
«Έχεις συνείδηση για το ότι έχεις συνείδηση για το ον σου. Με άλλα λόγια, αν δεν ξέρω απλά ότι υπάρχω, αλλά επίσης ξέρω ότι το γνωρίζω, τότε ανήκω στο ανθρώπινο είδος. Όλα τα υπόλοιπα ακολουθούν – η λάμψη της σκέψης, η ποίηση, η θέαση του σύμπαντος. Υπό αυτή την άποψη, η απόσταση ανάμεσα στον πίθηκο και τον άνθρωπο είναι απείρως μεγαλύτερη σε σχέση με την απόσταση ανάμεσα στην αμοιβάδα και τον πίθηκο.»
Παρατηρώντας αυτές τις χιλιάδες οφέλη, δε μου προκαλεί έκπληξη το ότι η καλλιέργεια της αυτογνωσίας θεωρούταν από αιώνες σοφός και ευγενής στόχος. Στο διάλογο του Πλάτωνα ‘Χαρμίδης’, ο Σωκράτης έχει μόλις επιστρέψει από τη μάχη του Πελοποννησιακού πολέμου. Στο δρόμο προς το σπίτι του, ρωτά ένα ντόπιο αγόρι, το Χαρμίδη, αν έχει δουλέψει το νόημα της σωφροσύνης – μία λέξη ελληνική που δείχνει την αυτοσυγκράτηση και την ουσία του ευ ζειν. Μετά από ένα μακρύ διάλογο, ο Κριτίας, ο ξάδερφος του αγοριού προτείνει ότι το κλειδί για τη σωφροσύνη είναι απλό: η αυτογνωσία. Ο Σωκράτης συνοψίζει το επιχείρημα ως εξής: «Ο σοφός ή σώφρων άνθρωπος, και αυτός μόνο, θα γνωρίζει τον εαυτό του, και θα μπορεί να ελέγξει το τι γνωρίζει και το τι δε γνωρίζει… Κανένα άλλο άτομο δε θα μπορεί να το κάνει.»
Ομοίως, οι αρχαίοι Έλληνες προσπαθούσαν να «γνωρίσουν τον εαυτό τους», όπως ανέφερε η επιγραφή που ήταν σκαλισμένη στην πέτρα του Μαντείου των Δελφών. Για εκείνους, η αυτοεπίγνωση ήταν ένα έργο υπό κατασκευή, κάτι για το οποίο έπρεπε να κοπιάσουν. Αυτή η οπτική παρέμεινε μέσα στις μεσαιωνικές θρησκευτικές παραδόσεις: για παράδειγμα, ο Ιταλός ιερέας και φιλόσοφος Άγιος Θωμάς Ακινάτης είχε πει ότι, ενώ ο Θεός γνωρίζει τον εαυτό του αφ’ εαυτού, εμείς χρειάζεται να αφιερώσουμε χρόνο και προσπάθεια για να γνωρίσουμε το δικό μας νου. Ο Ακινάτης και οι μοναχοί του αφιέρωσαν πολλές ώρες στη σιωπηλή ενατένιση. Πίστευαν ότι μόνο μέσω του αναστοχασμού πάνω στον εαυτό θα μπορούσαν να ανέβουν προς την εικόνα του Θεού.
Μία παρόμοια τάση προς την αυτοεπίγνωση βλέπουμε στις ανατολικές παραδόσεις, όπως στο Βουδισμό. Ο πνευματικός στόχος της φώτισης είναι να διαλυθεί το εγώ, επιτρέποντας στην πιο λεπτή και άμεση γνώση του νου μας να δράσει στο εδώ και στο τώρα. Ο ιδρυτής του κινέζικου Ταοϊσμού, ο Lao Tzu, συνέλαβε την ιδέα ότι το να αποκτήσει κανείς την αυτοεπίγνωση είναι ένας από τους πιο υψηλούς στόχους. «Το να γνωρίζεις ότι δε γνωρίζεις είναι καλύτερο. Το να μη γνωρίζεις αλλά να πιστεύεις ότι γνωρίζεις είναι αρρώστια.»
Σήμερα υπάρχει μια πληθώρα ιστοσελίδων, blog, βιβλίων αυτοβοήθειας, τα οποία μας ενθαρρύνουν να «βρούμε τον εαυτό μας» και να αποκτήσουμε αυτοεπίγνωση. Αλλά ενώ συχνά πιεζόμαστε να έχουμε καλύτερη αυτοεπίγνωση, λίγη σημασία δίνουμε στο πώς στ’αλήθεια δουλεύει η αυτοεπίγνωση. Το βρίσκω παράδοξο. Θα ήταν παράξενο να ζητάμε από τους ανθρώπους να φτιάξουν τα αυτοκίνητά τους χωρίς να ξέρουμε πώς δουλεύει η μηχανή, ή να τους λέμε να πάνε στο γυμναστήριο χωρίς να ξέρουμε πώς δουλεύουν οι μύες. Στην έρευνά μου προσπαθώ να καλύψω αυτό το κενό. Προσπαθώ να βρω το δρόμο μέσα στο δαίδαλο της αυτογνωσίας, μέσα από την έρευνα της ψυχολογίας, της επιστήμης υπολογιστών και της νευροεπιστήμης. Και, αφού καταλάβουμε το πώς δουλεύει αυτοεπίγνωση, τότε θα μπορούμε να την αξιοποιήσουμε σωστά.
Περισσότερα μπορείτε να δείτε εδώ: https://bigthink.com/mind-brain/self-awareness-makes-us-human
