Εγώ το μολύβι, που απλό μπορεί να φαίνομαι, αξίζω το θαυμασμό σου…αν μπορείς να συλλάβεις το θαύμα που συμβολίζω, μπορείς να βοηθήσεις να σωθεί η ελευθερία που η ανθρωπότητα χάνει. Έχω να σου διδάξω ένα μεγάλο μάθημα. Και εγώ μπορώ να το διδάξω καλύτερα από ένα αυτοκίνητο ή ένα αεροπλάνο ή ένα πλυντήριο πιάτων-απλώς γιατί είμαι τόσο απλό.
Απλό; Κι όμως ούτε ένα άτομο σ’ αυτή τη Γη δεν ξέρει πώς φτιάχνομαι.
Οι άνθρωποι είναι από τα πιο συνεργατικά όντα στον πλανήτη. Έχουμε χτίσει πόλεις, συνδεδεμένες από ένα τεράστιο οδικό δίκτυο, ενώ έχουμε φτιάξει θαλάσσιες οδούς και οπτικές ίνες. Έχουμε στείλει χιλιάδες δορυφόρους να περιστρέφονται γύρω από τον πλανήτη. Ακόμα και φαινομενικά απλά αντικείμενα όπως ένα μολύβι γραφίτη είναι έργο χιλιάδων ανθρώπων από όλο τον κόσμο, όπως δείχνει το όμορφο δοκίμιο «Εγώ το μολύβι», που παραθέσαμε πιο πάνω.
Παρόλα αυτά μπορούμε να είμαστε εξαιρετικά μισαλλόδοξοι ο ένας με τον άλλον. Εάν είμαστε απόλυτα ειλικρινείς, υπάρχει βαθιά μέσα μας λίγη ξενοφοβία, λίγος ρατσισμός, λίγος σεξισμός και λίγη θρησκοληψία. Ευτυχώς, μπορούμε να επιλέξουμε να ελέγξουμε και να κατευνάσουμε αυτά τα ένστικτα για την ευημερία του συνόλου και την ευδαιμονία της κοινωνίας.
Οι περισσότερες ανθρώπινες συμπεριφορές έχουν και γενετικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες που τις έχουν διαμορφώσει. Αυτό συμβαίνει και στο φόβο προς αυτούς που είναι διαφορετικοί από εμάς-ξενοφοβία- και έλλειψη ανεκτικότητας προς τις απόψεις τους-μισαλλοδοξία. Καλωδιωμένο στην αμυγδαλή του εγκεφάλου είναι το αντανακλαστικό του φόβου, το οποίο πυροδοτείται κατά τη συνάντησή μας με κάτι άγνωστο.
Σε άλλες εποχές, μπορεί να ήταν λογικό να φοβόμαστε άλλες ομάδες ανθρώπων. Μπορεί να ήταν βίαιοι, να έκλεβαν το φαγητό μας, ή να έφερναν αρρώστιες που δεν είχαμε ξανασυναντήσει. Από την άλλη, ήταν χρήσιμο να εμπιστευόμαστε αυτούς που μας μοιάζουν-υπήρχαν περισσότερες πιθανότητες να είμαστε συγγενείς. Όταν βοηθούσαμε αυτή την ομάδα ανθρώπων, τα γονίδιά μας ήταν πιο πιθανό να περάσουν σε μελλοντικές γενιές. Επίσης, εάν το άλλο άτομο ανταπέδιδε την καλή πράξη, τότε θα είχαμε ακόμα μεγαλύτερο όφελος.
Πέραν από την επίδραση γενετικών παραγόντων, η ανθρώπινη κουλτούρα επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό τη συμπεριφορά μας, διαμορφώνει τα ένστικτά μας-είτε κατευνάζοντάς τα, είτε ενθαρρύνοντάς τα. Το αν ανεχόμαστε και εμπιστευόμαστε κάποιον ή τον φοβόμαστε και τον απορρίπτουμε εξαρτάται από την κοινωνία.
Ο ανθρώπινος πολιτισμός γενικά ενθαρρύνει συμπεριφορές όπως το σεβασμό και την ανεκτικότητα προς αυτούς που δε μοιάζουν απαραίτητα σε μας και με τους οποίους δεν έχουμε κάποια συγγένεια ή ομοιότητα. Ενισχύουμε αυτές τις αξίες και τις εντάσσουμε σε ηθικά συστήματα, περνώντας τες στα παιδιά μας, ενώ θρησκευτικοί και πνευματικοί ηγέτες τονίζουν τη σημασία τους στις διδασκαλίες τους. Αυτό συμβαίνει επειδή σε γενικές γραμμές οδηγούν σε μια πιο αρμονική και ωφέλιμη για όλους κοινωνία.
Αυτό είναι που μας έχει κάνει τόσο συνεργατικό είδος. Όμως κάποιες φορές οι κοινωνίες μας μπορεί να μην είναι τόσο προοδευτικές. Αυτό που κάνουν και λένε οι άνθρωποι γύρω μας, υποσυνείδητα επηρεάζει τον τρόπο που σκεφτόμαστε. Απορροφούμε αυτό το πολιτισμικό πλαίσιο σα σφουγγάρια και αυτό διαμορφώνει τη συμπεριφορά μας. Εάν μας περιβάλλουν άνθρωποι που στιγματίζουν όσους είναι διαφορετικοί, αυτό προκαλεί έλλειψη εμπιστοσύνης και επιθετικότητα μέσα σε μας τους ίδιους.
Πυροδοτεί κάποια καλά κρυμμένα ξενοφοβικά ένστικτα μέσα μας. Στην πραγματικότητα, αποθαρρύνει τις κατεκτημένες με πολύ κόπο απαγορευτικές αποκρίσεις στον προμετωπιαίο λοβό του εγκεφάλου που χτίζονται μέσα σε πιο προοδευτικές κοινωνίες.
Κινήματα όπως ο ναζισμός έχουν προωθήσει στο παρελθόν ανοιχτά τη ξενοφοβία και τη μισαλλοδοξία. Ενθαρρύνουν την αφοσίωση εντός της δικής τους ομάδας, ενώ στιγματίζουν- ή ακόμα και εκτελούν, όπως στην περίπτωση του ναζισμού- τους άλλους. Μια υγιής υπερηφάνεια για τη χώρα κάποιου μπορεί να οδηγήσει σε άρρωστο εθνικισμό, όταν ταυτιζόμαστε με το δικό μας έθνος αποκλείοντας του άλλους.
Στις μέρες μας, φαίνεται να υπάρχει μια ροπή προς αυτή την κατεύθυνση. Ηγέτες με εθνικιστικές βλέψεις τείνουν να πρωταγωνιστούν στην παγκόσμια πολιτική σκηνή, από τις ΗΠΑ, μέχρι τη Βραζιλία και την Ινδία.
Στο Ηνωμένο Βασίλειο, με αφορμή την πρόσφατη πανδημία του κορονοϊού, κάποιοι πολιτικοί δημοσίευσαν στο tweeter σχόλια τύπου: «Είναι καιρός να το παραδεχτούμε όλοι. Η Κίνα προκάλεσε αυτόν τον εφιάλτη. Τελεία.»
Όταν άνθρωποι και οργανισμοί που εμπιστευόμαστε μιλούν με τέτοιο τρόπο, αυτό έχει σημαντικό αντίκτυπο στο μυαλό μας. Μπορούν ακόμα να επηρεάσουν και απόψεις πάνω σε πράγματα που μπορεί να μοιάζουν «κοινή λογική» σε κάποιους. Για παράδειγμα, η άποψη πάνω στο εάν οι άνθρωποι προκάλεσαν την κλιματική αλλαγή, συνδέεται στενά με τις απόψεις ορισμένων Αμερικανών πολιτικών.
Αυτό συμβαίνει γιατί τείνουμε να υιοθετούμε μια θέση πάνω σε ένα θέμα ώστε να δείξουμε ότι είμαστε μέρος μιας ομάδας, όπως οι οπαδοί του ποδοσφαίρου φοράνε συγκεκριμένα χρώματα ή κάνουν τατουάζ για να δείξουν την αφοσίωση στη «φυλή» τους. Ακόμα όμως και δυναμικά άτομα που στέκονται ενάντια σε καταπιεστικά καθεστώτα, κατά κανόνα μοιράζονται κοινές ιδέες και νόρμες με άλλα μέλη ενός αντιστασιακού κινήματος.
Ο συνδυασμός φύσης και ανατροφής που διαμορφώνει τις πεποιθήσεις μας είναι εμφανής σε πολλά ανθρώπινα χαρακτηριστικά και εάν εξετάσουμε μερικά τέτοια περιστατικά πιο προσεκτικά, ίσως μπορέσουμε να βρούμε ευκαιρίες να ελέγξουμε την κατάσταση.
Σκεφτείτε την τάση κάποιος να γίνει υπέρβαρος στη σύγχρονη κοινωνία. Σε παλαιότερες εποχές, η ζάχαρη και τα λίπη ήταν σπάνια και πολύτιμα για τους ανθρώπους. Στις μέρες μας, υπάρχουν παντού. Ένα βιολογικό χαρακτηριστικό- η λαχτάρα για ζάχαρη και λιπαρά φαγητά- έχει γίνει επιβλαβές για τον άνθρωπο.
Σίγουρα οι σύγχρονες κοινωνίες μπορούν να μας προστατεύσουν από τέτοιες έμφυτες ωθήσεις όταν είναι τόσο βλαβερές για τον εαυτό μας και την κοινωνία; Εξάλλου, μπορούμε και καταστέλλουμε τη βίαιη συμπεριφορά, μέσα από το σύστημα διαπαιδαγώγησης, αστυνόμευσης και σωφρονισμού.
Αντί όμως οι κοινωνίες να αναγνωρίζουν και να προστατεύουν τα μέλη τους από το ανθυγιεινό φαγητό, αντίθετα φαίνεται να οξύνουν το πρόβλημα. Το αποτέλεσμα είναι να υπάρχουν δύο δισεκατομμύρια άνθρωποι-πάνω από το ένα τέταρτο του παγκόσμιου πληθυσμού- οι οποίοι είναι υπέρβαροι ή παχύσαρκοι, ενώ άλλα δύο δισεκατομμύρια υποφέρουν από υποσιτισμό και έλλειψη τροφής.
Όταν, λοιπόν, καταλαβαίνουμε πως οι συνάψεις και οι πεποιθήσεις μας αλληλοεπιδρούν με ένα καθόλου βοηθητικό κοινωνικό πλαίσιο, μπορούμε να αρχίσουμε να σχεδιάζουμε θετικές παρεμβάσεις. Στην περίπτωση της παχυσαρκίας, αυτό μπορεί να σημαίνει λιγότερη προώθηση «junk food» και αλλαγή της σύστασης του επεξεργασμένου φαγητού. Επίσης, μπορούμε να αλλάξουμε τη δική μας συμπεριφορά μέσα από νέες και πιο υγιεινές διατροφικές συνήθειες.
Τι θα γίνει όμως με την ξενοφοβία και τη μισαλλοδοξία; Για παράδειγμα, οι οικολογικές κρίσεις φαίνεται ότι οξύνουν αυτά τα προβλήματα. Όταν τέτοια προβλήματα παίρνουν μεγάλες διαστάσεις φαίνεται ότι ο λαός έχει την τάση να κλείνεται και να εκλέγει απολυταρχικούς ηγέτες δείχνοντας προκατάληψη και περιφρόνηση απέναντι στους «έξω».
Κάτι αντίστοιχο παρατηρήθηκε και στην πανδημία του κορονοϊού.
Σε τέτοιο κλίμα οι αναπτυγμένες και πλούσιες χώρες κλείνονται στον εαυτό τους και ανησυχούν για το πώς θα διαχειριστούν το κύμα των προσφύγων, πετώντας η μία το μπαλάκι στην άλλη. Αυτή η στάση εσωστρέφειας, σε μία έρευνα του ΟΗΕ, έδειξε ότι μπορεί να οδηγήσει σε έναν απομονωμένο και τεμαχισμένο κόσμο που θα νοιάζεται μόνο για την ασφάλεια και την προστασία. Τα έθνη θα νοιάζονται αποκλειστικά για την προάσπιση των οικονομικών τους συμφερόντων, ενώ η διακίνηση αγαθών, ανθρώπων και πληροφοριών θα είναι αυστηρά ελεγχόμενη από την αστυνομία και το κράτος.
Τελικά, ίσως τα δυστοπικά μυθιστορήματα να μην απείχαν πολύ από την αλήθεια…
Ευτυχώς, μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τη λογική σκέψη ώστε να αναπτύξουμε τεχνικές για να υπερβούμε τέτοιες συμπεριφορές. Μπορούμε να ενισχύσουμε θετικές αξίες, να χτίσουμε εμπιστοσύνη και αλληλεγγύη, και να μειώσουμε τις διακρίσεις μεταξύ των ομάδων.
Ένα πρώτο βήμα είναι να εκτιμήσουμε όλα αυτά που μας συνδέουν. Όλοι εξελιχθήκαμε από βακτήρια και τώρα μοιραζόμαστε 99% ίδιου DNA με όλους τους ανθρώπους του πλανήτη. Το μυαλό μας είναι στενά συνδεδεμένο χάρη στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και τα πράγματα που δημιουργούμε είναι συνήθως το αναπόφευκτο επόμενο βήμα σε μια σειρά από αλληλεξαρτώμενες ανακαλύψεις.
Η καινοτομία είναι μέρος μιας μεγάλης, δημιουργικής ανθρώπινης συμπεριφοράς, η οποία αδιαφορεί για θέματα φυλής ή για εθνικά σύνορα. Μάλιστα, αν μελετήσει κανείς σημαντικές επιστημονικές έρευνες, θα αναρωτηθεί εάν υπάρχουμε καν ως άτομα, ή εάν η ατομικότητα είναι μια ψευδαίσθηση.
Εξελισσόμαστε να πιστεύουμε ότι είμαστε ξεχωριστά άτομα επειδή αυτό έφερε κάποια οφέλη σε θέματα επιβίωσης. Όμως, σε επόμενο στάδιο, ο ατομικισμός μάς αποτρέπει από το να λύνουμε συλλογικά προβλήματα.
Πέρα από τη θεωρία, η πράξη είναι απαραίτητη ώστε να επανασυνδέσουμε τον εγκέφαλό μας- να ενισχύσουμε νευρικά συστήματα μέσα από τα οποία προκύπτει μια στάση αλληλεγγύης. Συλλογικές δραστηριότητες έχουν αποδειχτεί ότι αυξάνουν την ψυχολογική μας σύνδεση με τους άλλους. Επίσης, μέθοδοι διαλογισμού αλλάζουν τις συνάψεις στον εγκέφαλο και μειώνουν την αίσθηση της απομονωμένης ατομικότητας, αντίθετα προάγουν αλληλεγγύη. Ακόμα και ηλεκτρονικά παιχνίδια και βιβλία μπορούν να βοηθήσουν σ’ αυτό.
Τέλος, πρέπει να υπάρξει ανοιχτός διάλογος για όλα τα προβλήματα που απασχολούν την ανθρωπότητα αυτή την ιστορική στιγμή, όπως η κλιματική αλλαγή και η μετανάστευση.
Έχουμε την ικανότητα να επανασυνδέσουμε τον εγκέφαλό μας προς ένα πιο εκτεταμένο αίσθημα σύνδεσης που μας βοηθάει να δουλέψουμε με όλους τους ανθρώπους χτίζοντας ένα κοινό όραμα. Πηγή:bbc.com
