Η αλχημεία είναι μια από τις παρεξηγημένες αρχαίες επιστήμες, σε βάρος των οποίων συνήθως αποδίδονται διάφορες αναληθείς κατηγορίες. Για μεγάλο χρονικό διάστημα οι αλχημιστές θεωρούνταν κάποιοι που ασχολούνταν φανατικά με την τεχνητή παρασκευή χρυσού. Είναι βέβαιο ότι το πρόβλημα της μεταστοιχείωσης των μετάλλων από τα πιο ευτελή στα πιο πολύτιμα, όπως το ασήμι και ο χρυσός, ήταν μέρος των ασχολιών των αλχημιστών. Κάποιοι ερευνητές της ιστορίας της επιστήμης, όπως ο W. Ostwald , έχουν αποδείξει ότι η παραγωγή χρυσού ήταν για την επιστήμη του μεσαίωνα ένα απλό τεχνικό πρόβλημα, όπως ίσως είναι για εμάς η τεχνητή παραγωγή διαμαντιών. Κάποιοι μελετητές έχουν πει ότι οι αλχημιστές θα έπρεπε να ονομάζονται «φιλόσοφοι της ύλης», κάτι που δείχνει ότι ήταν κυρίως άνθρωποι της θεωρητικής και όχι της εφαρμοσμένης επιστήμης.
Αλλά τι είναι η αλχημεία; Στην ερώτηση αυτή ακόμα και οι ίδιοι οι αλχημιστές δεν συμφωνούν μεταξύ τους. Για τον Denis Zachaire είναι ένα μέρος της Φυσικής Φιλοσοφίας, που διδάσκει τον τρόπο παρασκευής μετάλλων μιμούμενη το έργο της φύσης όσο το δυνατόν τελειότερα. Για τον Roger Bacon αλχημεία είναι η επιστήμη η οποία διδάσκει την παρασκευή ενός ελιξιρίου, που αν έρθει σε επαφή με τα ατελή μέταλλα τα κάνει τέλεια. Για τον Pernety υπάρχουν δύο είδη αλχημείας: η αληθινή και η ψεύτικη. Η πρώτη ασχολείται με την παρασκευή μιας σκόνης που έχει ικανότητα ζύμωσης και μετατρέπει τα ατελή μέταλλα σε χρυσό και αποτελεί ένα παγκόσμιο φάρμακο εναντίον όλων των ασθενειών του ανθρώπου, των ζώων και των φυτών. Η δεύτερη είναι η επιστήμη των τσαρλατάνων, εκείνων δηλαδή που πειραματίζονται αγνοώντας τους νόμους της φύσης. Αυτός ο τελευταίος διαχωρισμός μπορεί να γίνει για όλες τις αρχαίες επιστήμες, όπως η αστρολογία ή η μαγεία. Ένας τελευταίος και πιο πλήρης ορισμός για την αλχημεία ίσως είναι αυτός που έδωσε ο Emm. Delobel: «Η αλχημεία είναι η επιστήμη των μορφών της ύλης και των δυνάμεων οι οποίες την εμψυχώνουν. Είναι η επιστήμη των νόμων που διέπουν αυτές τις μορφές και στους οποίους υπακούουν οι εσωτερικές δυνάμεις. Είναι η επιστήμη που ασχολείται με τον χωρισμό των πρωταρχικών αιτιών που αποτελούν την ουσία των σωμάτων: της ύλης και της ενέργειας.»
Η θεωρία της αλχημείας και η φιλοσοφική λίθος
Στο βιβλίο του Γάλλου αποκρυφιστή Pierre Piobb (1874-1942) Αλχημικαί Έρευναι, παρουσιάζεται συνοπτικά η θεμελιώδης θεωρία της Αλχημείας ως ενότητα της ύλης, με κάποιες συμπληρωματικές προτάσεις:
- Η ύλη είναι μία.
- Μπορεί να εξελιχθεί.
- Επομένως όλα τα απλά σώματα είναι σώματα που έχουν φτάσει σε διαφορετικό σημείο εξέλιξης.
- Δεδομένου ότι ο νόμος της εξέλιξης είναι ένας φυσικός νόμος, αν θέσουμε τις συνθήκες που υπαγορεύει ο νόμος αυτός, θα μπορούσαμε να επαναλάβουμε το έργο της φύσης.
- Το αποτέλεσμα κάθε εξέλιξης είναι μια τέλεια μεταμόρφωση, η οποία δεν μπορεί να επιτευχθεί χωρίς τη μεσολάβηση ενός ειδικού παράγοντα, που έχει ως σκοπό την αφύπνιση της λανθάνουσας εξελικτικής δύναμης που βρίσκεται σε κάποιο σώμα.
- Δεδομένου ότι αυτός ο παράγοντας είναι υλικής φύσης, μπορεί να θεωρηθεί ως ένα σώμα που έχει φτάσει σε ένα ιδιαίτερο εξελικτικό στάδιο και επομένως είναι δυνατόν να παραχθεί στο εργαστήριο.
Οι αλχημιστές αποκαλούσαν αυτόν τον παράγοντα Φιλοσοφική Λίθο ή Προβλητική Σκόνη. Αποκαλούσαν Προβολή την εξέλιξη της ύλης που επιτυγχάνονταν στο εργαστήριο. Το αποτέλεσμα αυτής της εξέλιξης είχε το όνομα Μεταστοιχείωση, τόσο για τη μεταβολή ενός απλού σώματος όσο και για την μεταστοιχείωσή του σε ένα άλλο απλό σώμα με διαφορετικές ιδιότητες. Όλη η εργασία της αλχημείας δεν είναι τίποτε άλλο από το να προσπαθεί να μιμηθεί το έργο της φύσης, που αποκαλείται Μέγα Έργο, το οποίο ήταν και το αντικείμενο των αλχημικών ερευνών και ο σκοπός κάθε φιλόσοφου.
Ο Κορνήλιος Αγρίππας, ένας από τους γνωστότερους φιλοσόφους-αλχημιστές, λέει για τη φιλοσοφική λίθο: «Είναι ένα δημιουργημένο πράγμα που ενώνει τους ουρανούς με τη γη. Είναι ένα σύνθετο των ζωικών, φυτικών και ορυκτών βασιλείων. Είναι το ουσιαστικό θεμέλιο, γνωστό σε πολύ λίγους, οι οποίοι το έχουν ονομάσει με το αληθινό του όνομα, που δεν είναι κανένα όνομα.»
Σε άλλη αναφορά (πάνω στο ίδιο θέμα) διαβάζουμε σε ένα απόσπασμα από το Εγχειρίδιο των Αλχημιστών: «Τώρα θέλω να σε κάνω να καταλάβεις την ουσιαστική φύση της Φιλοσοφικής Λίθου καλυμμένη από ένα τριπλό πέπλο. Πέτρα που αποκαλύπτει όλα τα μυστικά, θαύμα στη Φύση, που μόνο λίγοι μπορούν να το γνωρίσουν. Πρόσεξε καλά αυτό που σου ανακοινώνω και θυμήσου ότι καλύπτεται κάτω από ένα τριπλό όνομα: Σώμα, Ψυχή και Πνεύμα». Με άλλα λόγια αυτή η «πέτρα» εμπεριέχει: το μυστικό της μετάλλαξης των μετάλλων, το ελιξίριο της μακροζωίας και το ελιξίριο της «Συνειδητής Αθανασίας».
Τα ονόματα που δόθηκαν σε αυτήν τη μυστικιστική λίθο ήταν τόσο πολλά όσο και οι ιδιότητες που της αποδίδονταν. Ονομάστηκε το ένα πράγμα, η ουσία, η πέτρα του φιλόσοφου, η πέτρα της σοφίας, το ουράνιο βάλσαμο, το θεϊκό νερό, το παρθένο νερό, το ρουμπίνι του ήλιου, ο αρχαίος δράκος, το λιοντάρι, ο βασιλίσκος και ο φοίνικας και πολλά άλλα.
Ο Ειρηναίος Φιλαλήθης που πολλοί ισχυρίζονται πως ήταν ο George Starkey, ο άνθρωπος που διέδωσε τον Ερμητισμό στην Αμερική, εκδίδει μερικά σημαντικά αλχημικά βιβλία στα τέλη του 17ου αιώνα. Σε ένα έργο του αναφέρει: «Η Φιλοσοφική Λίθος είναι μια ουράνια, πνευματική, διεισδυτική και σταθερή ουσία, η οποία φέρνει όλα τα μέταλλα στην τελειότητα του χρυσού ή του αργύρου (σύμφωνα με την ποιότητα της Ιατρικής) και αυτό το κάνει με φυσικές μεθόδους, οι οποίες όμως στα αποτελέσματά τους ξεπερνούν τη Φύση … Να ξέρετε λοιπόν ότι ονομάζεται λίθος όχι επειδή είναι σαν πέτρα, αλλά μόνο επειδή, λόγω της σταθερής της φύσης, αντιστέκεται στη δράση της φωτιάς, όπως επιτυχημένα κάνει οποιαδήποτε πέτρα. Σαν ποιότητα είναι χρυσός, πιο καθαρός από τον αγνότερο. Είναι σταθερή και άκαυστη σαν πέτρα, αλλά η εμφάνισή της μοιάζει με πολύ λεπτή σκόνη, αδιαπέραστη στην αφή, γλυκιά στη γεύση, αρωματική στην οσμή, σαν ένα διαπεραστικό πνεύμα σε δύναμη, προφανώς ξηρή και εντούτοις λιτή και ικανή να κάνει να ηχεί ένας μεταλλικός δίσκος… Αν λέμε ότι η φύση της είναι πνευματική, δεν θα ήταν παρά η αλήθεια. Αν την περιγράφαμε σαν υλική, η έκφραση θα ήταν εξίσου σωστή.»
Στα 1554 ο σερ Τζαίημς Σ. ξαπλωμένος στο νεκροκρέβατο του αποκάλυψε το μυστικό της φιλοσοφικής λίθου στον μαθητή του Τόμας Τσάρνοκ. Ο τελευταίος, μετά από μια σειρά περιπετειών, απογοητεύσεων και κοπιαστικής προσπάθειας 24 ετών, πέτυχε να την παρασκευάσει. Καθώς είχε υποσχεθεί στον δάσκαλό του να μην αποκαλύψει σε κανέναν το μυστικό του, δεν το έκανε παρά μόνο και αυτός στο νεκροκρέβατό του. Αν το είπε σε κάποιον είναι άγνωστο, αφού και αυτός θα κράτησε το μυστικό της λίθου.
Άλλες πηγές υπαινίσσονται στις πρακτικές διαδικασίες που ακολουθούσαν οι αλχημιστές στην αναζήτηση της λίθου. Ζωγραφικοί πίνακες, γκραβούρες και μαρτυρίες των ίδιων των αλχημιστών δίνουν μια ζωντανή εικόνα τους, καθώς εργάζονταν σε σκοτεινά, καπνισμένα εργαστήρια, σκυμμένοι πάνω στο καμίνι τους ανάμεσα σε ένα χάος από άμβυκες, δοχεία απόσταξης, αποστακτήρες, ζυγαριές, φιάλες, χειρόγραφα, φυτά, μέταλλα, ορυκτά και δηλητηριώδεις ουσίες που συχνά δεν μπορούσαν να περιγραφούν. Από τις αφηγήσεις τους φαίνεται πως οι αλχημιστές υπέβαλαν κάθε διαθέσιμη ουσία, φυσική ή αφύσικη στην θερμοκρασία των πυρών τους με την ελπίδα να παράγουν τη φιλοσοφική λίθο. Η επιλογή της πρώτης ύλης για τη λίθο γινόταν πιο δύσκολη από τη διακήρυξη των αλχημιστών ότι βρισκόταν «μπροστά στη μύτη μας». «Είναι γνωστό σε όλους τους ανθρώπους, νέους και γέρους», έγραφε ο συγγραφέας του έργου Δόξα Κόσμων:
«Βρίσκεται στην εξοχή, στο χωριό και στην πόλη, σε όλα τα πράγματα δημιουργημένα από τον Θεό, όμως περιφρονείται από όλους. Οι πλούσιοι και οι φτωχοί το χρησιμοποιούν κάθε μέρα. Πετιέται στον δρόμο από τις υπηρέτριες. Τα παιδιά παίζουν με αυτό. Όμως είναι ικανό να ρίχνει πρίγκηπες και βασιλιάδες. Παρ’ όλα αυτά θεωρείται σαν το πιο ταπεινό και ευτελές από τα γήινα πράγματα. Πετιέται και απορρίπτεται από όλους.»
Οι αλχημιστές έκαναν συχνούς παραλληλισμούς ανάμεσα στη φιλοσοφική λίθο και τον Χριστό. Ο συγγραφέας του βιβλίου Δόξα του Κόσμου αποκαλεί τη λίθο, «γήινο αντίτυπο του Χριστού». Ο συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφικός Υρόλιθος λέει το ίδιο πράγμα με περισσότερα λόγια: «Η γήινη λίθος των φιλοσόφων είναι η αληθινή εικόνα της πραγματικής και ουράνιας λίθου, του Ιησού Χριστού». Η νύξη ότι ο Χριστός μπορούσε να ταυτιστεί με τη φιλοσοφική λίθο προκάλεσε αντιδράσεις στους ορθόδοξους. Αργότερα, τον 19ο αιώνα, ο ιστορικός της αλχημείας Χέρμαν Κοπ σκανδαλιζόταν με τους παραλληλισμούς που γίνονταν ανάμεσα στη φιλοσοφική λίθο και τον Χριστό και που καταλάμβαναν πενήντα ολόκληρες σελίδες του βιβλίου Η Λίθος των Σοφών.
Ο Χάινριχ Κούνρατ (1560-1601) ήταν Χριστιανός Καββαλιστής που ερμήνευε τη μεταστοιχείωση σαν μια μυστικιστική διαδικασία που συνέβαινε μέσα στην ψυχή του αλχημιστή. Μια ασυνήθιστη εικόνα από ένα βιβλίο του δείχνει την Αλχημική Ακρόπολη. Υπάρχει μόνο ένας δρόμος που οδηγεί στο κέντρο της ακρόπολης, όπου η φιλοσοφική λίθος φρουρείται από έναν δράκοντα. Οι άλλοι δρόμοι καταλήγουν σε αδιέξοδο. Αυτοί οι δρόμοι ακολουθούνται από τους ψευτοαλχημιστές, τους «καπνισμένους εμπειρικούς», που επιχειρούν μάταια την υλική μεταστοιχείωση. Για να φτάσει στο κέντρο, ο επιτυχημένος αλχημιστής πρέπει όχι μόνο να ξέρει όλες τις διαδικασίες του έργου με τα απαραίτητα υλικά, αλλά και να είναι καθαρός στην καρδιά, πιστός, σιωπηλός και ευλαβικός. Αυτές δεν ήταν οι κύριες ιδιότητες του πρακτικού χημικού.
Οι αλχημιστές σαν τον Κούνρατ χρησιμοποιούσαν συχνά την εικόνα μιας ακρόπολης, ενός φρουρίου ή περιτειχισμένου κήπου, για να παραστήσουν τα πνευματικά εμπόδια που όφειλε να υπερνικήσει ο αλχημιστής, για να φτάσει στον αντικειμενικό σκοπό της τέχνης του, τη δημιουργία της φιλοσοφικής λίθου.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Αλχημικαί Έρευναι, Pierre Piobb, Εκδ. Διμελή
- Αλχημεία και μυστικισμός, Alexander Roob, Εκδ. Γνώση
- Αλχημία, Η φιλοσοφική λίθος, Coudert Allison, Εκδ. Πύρινος Κόσμος
