«Δεν βλέπουμε τα πράγματα όπως είναι στην πραγματικότητα. Τα βλέπουμε σύμφωνα με το ποιοι είμαστε εμείς»
Ένα γεγονός, ένα πρόσωπο ή μια σκηνή συνιστούν από μόνα τους μια αντικειμενική πραγματικότητα έξω και πάνω από το «υποκείμενο» που παρατηρεί. Υφίστανται ως οντότητες ή φαινόμενα ανεξάρτητα από το υποκείμενο. Η σκέψη, οι διαθέσεις, οι αξίες, η βιοθεωρία και οι στόχοι του ανθρώπου – υποκειμένου δεν επηρεάζουν σε τίποτα την ύπαρξη της εξωτερικής πραγματικότητας. Αντίθετα η πραγματικότητα είναι αυτή που ως ένα βαθμό επηρεάζει τον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου και διαμορφώνει πολλές φορές τις βασικές συντεταγμένες της συμπεριφοράς του.
Όταν, όμως, βρεθούμε στην ανάγκη να περιγράψουμε την πραγματικότητα αυτής – με όλες τις αποχρώσεις της – δεν θα αντιμετωπίσουμε μόνο το γνωστό γνωσιολογικό πρόβλημα αλλά θα βρεθούμε και μπροστά σε εμπόδια και περιορισμούς που θέτουν μια σειρά από παράγοντες που πηγάζουν από τον εσώτερο κόσμο του ανθρώπου.
Οι παράγοντες αυτοί με τη διαβρωτική τους λειτουργία μπορούν να αλλοιώσουν τη δυνατότητα του υποκειμένου να αποδώσει με ακρίβεια και ρεαλισμό την πραγματικότητα. Ο άνθρωπος – παρατηρητής δεν λειτουργεί ως μια άψυχη φωτογραφική μηχανή ή ως ένα άνευρο φωτοτυπικό μηχάνημα αλλά κυριαρχείται από συναισθήματα, σκέψεις και σκοπούς που καθορίζουν σε μέγιστο βαθμό τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε την πραγματικότητα αλλά και τον τρόπο με τον οποίο την περιγράφουμε.
Κάθε, λοιπόν, περιγραφή εξ αντικειμένου είναι υποκειμενική και αισθητοποιεί τις σκέψεις, τον τρόπο ερμηνείας και κατανόησης, τα συναισθήματα και τους σκοπούς του υποκειμένου.
Ο τρόπος σκέψης
Ειδικότερα, η περιγραφή της πραγματικότητας προσδιορίζεται καταλυτικά από τον τρόπο σκέψης και ερμηνείας καθώς και από τον κώδικα επεξεργασίας των δεδομένων που έχει υιοθετήσει το υποκείμενο. Ενώ η πραγματικότητα ως ερέθισμα είναι ίδια για όλους, ωστόσο ο τρόπος που την κατανοεί και ερμηνεύει ο καθένας είναι διαφορετικός και μοναδικός. Οι ιδεολογικές αναζητήσεις, η βιωμένη κοσμοθεωρία, το γνωστικό επίπεδο και οι πνευματικοί προβληματισμοί του ατόμου καθορίζουν σημαντικά το βαθμό ερμηνείας και κατανόησης της πραγματικότητας.
Όλοι, δηλαδή, δεν βλέπουν – κατανοούν τον κόσμο με τον ίδιο τρόπο. Ο καθένας βλέπει – κατανοεί και ερμηνεύει αυτά που μπορεί λόγω των παραπάνω παραγόντων που λειτουργούν ως κώδικες αποκωδικοποίησης του νοήματος της πραγματικότητας.
«Ταράσσει τους ανθρώπους ου τα πράγματα, αλλά τα περί των πραγμάτων δόγματα»
(Επίκτητος, «Τους ανθρώπους ταράζουν όχι τα πράγματα,
αλλά οι δοξασίες τους για τα πράγματα»)
Έτσι, λοιπόν, κάθε προσπάθεια περιγραφής της πραγματικότητας χρωματίζεται έντονα από τον τρόπο σκέψης και ερμηνείας αυτής. Το πολυεπίπεδο της πραγματικότητας και η συνθετότητα των δομών της αφήνει πολλά περιθώρια κατανόησης και ερμηνείας στον καθένα, που ανάλογα με τον πνευματικό του εξοπλισμό αντιλαμβάνεται με τον δικό του τρόπο το ερέθισμα. Αν, λοιπόν, ισχύει το αξίωμα «ο τρόπος που σκέπτομαι επηρεάζει τον τρόπο που ερμηνεύω τα πράγματα», τότε ισχύει και η αλήθεια της θέσης «περιγράφω τον κόσμο με τον τρόπο που τον ερμηνεύω».
Τα συναισθήματά μας
Ένας άλλος παράγοντας που επηρεάζει την περιγραφή της πραγματικότητας είναι και ο συναισθηματικός κόσμος του υποκειμένου. Η θέαση της πραγματικότητας και η ερμηνεία της επηρεάζονται από τα βιώματα του δέκτη, τις εμπειρίες του, την ευαισθησία του, την ψυχραιμία του και γενικότερα από τη συναισθηματική κατάσταση στην οποία βρίσκεται.
Επιπρόσθετα, το κάθε ερέθισμα (πραγματικότητα…) γεννά ή προκαλεί διαφορετικά συναισθήματα στο δέκτη κι αυτό οφείλεται τόσο σε υποκειμενικούς όσο και σε αντικειμενικούς παράγοντες. Ο ανασφαλής και φοβισμένος εύκολα μεγεθύνει ένα ερέθισμα μέσα από το οποίο αναδύεται ένα επαπειλούμενος κίνδυνος. Αντίθετα, το ίδιο ερέθισμα μπορεί να υποβαθμιστεί ως πηγή κινδύνου και ανησυχίας από ένα άτομο με υψηλό δείκτη αυτοεκτίμησης και αυτοπεποίθησης.
«Ένα όνειρο που ονειρευόμαστε μόνοι μας είναι απλά ένα όνειρο. Ένα όνειρο που ονειρευόμαστε μαζί με άλλους είναι πραγματικότητα»
(Τζων Λένον)
Επιπρόσθετα, οι συνειρμοί που γεννά το ερέθισμα, μπορούν να ενεργοποιήσουν κι ανάλογα συναισθήματα του δέκτη επηρεάζοντας έτσι καταλυτικά τόσο την κρίση του όσο και την ακρίβεια ή ποιότητα της περιγραφής. Άτομα επιρρεπή σε συναισθηματικές καταστάσεις οδηγούνται σε ανορθολογικές προσεγγίσεις της πραγματικότητας με αποτέλεσμα να ερμηνεύουν μονοδιάστατα ή λανθασμένα την πραγματικότητα και εξαιτίας αυτού του γεγονότος να περιγράφουν αυτή με έναν ξεχωριστό τρόπο.
Από την άλλη πλευρά, όμως, άτομα αφυδατωμένα από συναισθήματα (τεχνοκρατικό πνεύμα) ενεργοποιούν μόνο το λογικό για να ερμηνεύσουν κάτι χάνοντας έτσι πολλές πτυχές της αλήθειας. Επαγωγικά, λοιπόν, σκεπτόμενοι μπορούμε να βεβαιώσουμε πως ο συναισθηματικός κόσμος του ανθρώπου επηρεάζει καταλυτικά και τον τρόπο κατανόησης και περιγραφής της πραγματικότητας.
Ο σκοπός επηρεάζει την περιγραφή
Τέλος, τον τρόπο και το περιεχόμενο της περιγραφής επηρεάζει σημαντικά και ο σκοπός στον οποίο αποβλέπει ο πομπός. Μέσα από την περιγραφή ενός γεγονότος το υποκείμενο άλλοτε επιδιώκει την ενημέρωση, άλλοτε την πειθώ, άλλοτε την ψυχαγωγία και άλλοτε την παραπλάνηση. Ανάλογα με το στόχο χρησιμοποιεί και τα αντίστοιχα μέσα (επιχειρήματα, παραδείγματα, αλήθειες, συγκινησιακό λόγο…). Υπάρχουν περιπτώσεις που το υποκείμενο της περιγραφής οριοθετώντας με σαφήνεια το στόχο αυτής είτε απομονώνει κάποιες πτυχές της πραγματικότητας και τις υπερπροβάλλει είτε αποκρύπτει κάποιες άλλες που η ανάδειξή τους ενδεχομένως θα ακύρωνε το στόχο του.
Η αξιολόγηση, λοιπόν, της πραγματικότητας και η περιγραφή της νομοτελειακά – έστω και ασυνείδητα – καθορίζονται από τη στόχευση του πομπού. Βέβαια στην περίπτωση αυτή συμβάλλει καταλυτικά και η «ποιότητα» του δέκτη. Το πνευματικό επίπεδο, η ψυχολογική διάθεση και τα βιώματα του δέκτη επηρεάζουν αναμφισβήτητα και το χρώμα – μέσα της περιγραφής. Πολλές φορές ένας κοινός στόχος προαπαιτεί διαφορετικά μέσα, αν ο δέκτης – ακροατήριο είναι διαφοροποιημένος.
«Δεν είχα προορισμό την πραγματικότητα, όμως ήρθε
και με βρήκε η ζωή»
(Πεσσόα)
Ένα επιστημονικό θέμα για παράδειγμα με δέκτη άτομα – επιστήμονες προϋποθέτει από τον πομπό της περιγραφής επιχειρήματα και έγκυρους – αληθείς συλλογισμούς. Αντίθετα, για ένα θέμα που προαπαιτεί συγκινησιακές εξάρσεις και συναισθηματικές ανατάσεις ο πομπός στοχεύοντας στην πειθώ και την αποδοχή των θέσεών του από το ακροατήριο θα χρησιμοποιήσει κι ανάλογο ύφος (παραγλωσσικά και εξωγλωσσικά στοιχεία).
Από τα παραπάνω, λοιπόν, διαφαίνεται καθαρά πως η περιγραφή υπόκειται στους νόμους των στόχων. Άρα, εκ προοιμίου κάθε περιγραφή είναι υποκειμενική, αφού ο παράγοντας υποκείμενο (προθέσεις, στόχος, ύφος, αξιολόγηση…) διαμορφώνει αποφασιστικά το περιεχόμενό της. Από μόνος του ο παράγοντας «στόχος» της περιγραφής είναι ικανός να χρωματίσει ολοκληρωτικά αυτήν, παραβλέποντας όλους τους άλλους (τρόπο σκέψης, συναισθηματική κατάσταση…).
Η πλάνη…
Πολλοί είναι εκείνοι που αδυνατούν να διακρίνουν τα όρια της «δικής» τους πραγματικότητας και της αντικειμενικής πραγματικότητας. Αυτή η αδυναμία οδηγεί στη σύγχυση και πολλές φορές σε λανθασμένη αντιμετώπιση στοιχείων της αντικειμενικής πραγματικότητας. Αποτέλεσμα αυτής της αδυναμίας ή και απροθυμίας η συναισθηματική ανισορροπία και η πρόκληση κοινωνικών προβλημάτων. Ο Επίκτητος το είδε καθαρά:
«Τούτον θλίβει ου το συμβεβηκός (άλλον γαρ ου θλίβει), αλλά
το δόγμα το περί τούτου»
(Αυτόν δεν τον θλίβει το γεγονός – γιατί άλλον δεν θλίβει –
αλλά η δοξασία του γι’ αυτό)
Η πραγματικότητα, λοιπόν, είναι «δισυπόστατη». Η μία υπόστασή της υπάρχει και βρίσκεται έξω και πάνω από το δικό μας γνωστικό επίπεδο και κείται αυτόνομα. Δεν επηρεάζεται, δηλαδή, από τη σκέψη μας, τα συναισθήματά μας, τις προθέσεις και τους στόχους μας. Έχει, δηλαδή, μια αυθυπαρξία οντολογική. Η άλλη υπόστασή της υπάρχει μόνο στον τρόπο που σκεπτόμαστε, στον τρόπο που την κατανοούμε, στα συναισθήματα που μάς γεννά αλλά και στο σκοπό της περιγραφής.
Εάν, λοιπόν, ως λογικά όντα προσβλέπουμε σε μια ακριβή γνώση της πραγματικότητας οφείλουμε να λάβουμε υπόψη όλους τους παραπάνω παράγοντες (σκέψη, συναίσθημα…). Αλλά και ως δέκτες ή πομποί περιγραφής της πραγματικότητας επιβάλλεται να ανιχνεύουμε κάθε φορά σε αυτήν τον τρόπο σκέψης, τον τρόπο ερμηνείας, τη συναισθηματική κατάσταση αλλά και τους σκοπούς του υποκειμένου. Και όλα αυτά, γιατί τίποτα δεν υπάρχει έξω από την ικανότητα του ανθρώπου να περιγράφει κάτι γλωσσικά «το γαρ αυτό νοείν εστίν και είναι», (Η σκέψη και η ύπαρξη είναι το ίδιο πράγμα, Παρμενίδης).
Αυτή η θέση του Παρμενίδη μας οδηγεί στη θέση πως ό,τι δεν συλλαμβάνει ο νους, τότε «δεν υπάρχει»! Συμπληρωματικά ο Ελεάτης φιλόσοφος τονίζει πως η αίσθηση που έχουμε για την πραγματικότητα και η εικόνα που σχηματίζουμε γι’ αυτήν στο νου είναι ένα και το αυτό ταυτίζονται:
«Το αισθάνεσθαι και το φρονείν ως ταυτόν λέγει»
Βέβαια ως έλλογα όντα μπορούμε να κατανοήσουμε με διαφορετικό τρόπο την πραγματικότητα ή να την περιγράψουμε. Εκείνο, όμως, που δεν μπορούμε να αγνοήσουμε ή να αποφύγουμε είναι οι συνέπειές της. Γι’ αυτό σωστό είναι:
«Να είμαστε πρόθυμοι να αντιμετωπίσουμε τα δεδομένα της πραγματικότητας, ακόμη κι αν αρχικά μάς ενοχλούν, αντί να αρνούμαστε ή να αντιμαχόμαστε την ύπαρξή τους συνεχώς».
(Επίκουρος)
Πηγή: iliasgiannakopoulos.blogspot.com
