Κατά την γνώμη μερικών μελετητών τα ηρωικά γεγονότα που διαδραματίζονται σ’ αυτό το επικό έργο αναφέρονται στην πρώτη προσπάθεια των Αρίων να αφομοιώσουν τον τοπικό πολιτισμό των Δραβίδων, την 3η χιλιετία π.Χ. στο τέλος της Δυαπάρα Γιούγκα, της εποχής δηλαδή που προηγήθηκε της σημερινής Κάλι Γιούγκα. Μερικές όμως λεπτομέρειες, όπως για παράδειγμα, οι περιγραφές ορισμένων “μαγικών” όπλων που μοιάζουν βγαλμένα από σύγχρονα έργα επιστημονικής φαντασίας τύπου “πόλεμος των άστρων” με υπερσύγχρονη τεχνολογία, καθώς και οι περιγραφές στον ουρανό των άστρων ορισμένων αστερισμών σε θέσεις αρκετά διαφορετικές από τις σημερινές και από εκείνες που έπρεπε να είχαν πριν 5.000 χρόνια, μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι μέσα στην κύρια υπόθεση του όλου έργου έχουν κατά καιρούς παρεμβληθεί στοιχεία από πολύ αρχαιότερες εποχές. Έτσι, υπολογίζοντας το πότε οι αστερισμοί που αναφέρονται στο έπος είχαν τις θέσεις που τους αποδίδονται εκεί, προκύπτει η ηλικία των 27.000 χρόνων περίπου, δηλαδή εποχής πολύ αρχαιότερης από τον τελευταίο μεγάλο κατακλυσμό που καταπόντισε το νησί της Ποσειδωνίας, το τελευταίο κατάλοιπο της Ατλαντίδας.
Επίσης η εσωτερική παράδοση, βασιζόμενη σε διάφορα αρχαία κείμενα και σε ορισμένες Πουράνας αναφέρει ότι στον αρχαίο πολιτισμό της Ατλαντίδας υπήρχε πολύ ανεπτυγμένη τεχνολογία, ικανή να κατασκευάζει “μαγικά” όπλα τεράστιας ισχύος, καθώς και αεροσκάφη πολεμικού και επιβατικού τύπου. Οι αναφορές του μεγάλου σύγχρονου οραματιστή Ε. Κέυση ρίχνουν αρκετό φως πάνω σ’ αυτό το τόσο ενδιαφέρον θέμα. Συντάκτης της Μαχαμπάρατα υπήρξε ο θρυλικός Βυάσα ή Κρίσνα Δβαϊπαγιάνα, που συνέλεξε σκόρπια τμήματα από τα τραγούδια και τις μπαλάντες που εξυμνούσαν τα ηρωικά κατορθώματα των πρωταγωνιστών του έργου και τέλος δημιούργησε ένα εκπληκτικού μήκους έργο, που αριθμούσε γύρω στα 6 εκατομμύρια στίχους. Σήμερα σώζονται περίπου 200.000 στίχοι, αρκετοί για να κάνουν αυτό το έπος το μεγαλύτερο της ανθρώπινης ιστορίας, επτά φορές μεγαλύτερο από την Ιλιάδα και την Οδύσσεια μαζί.
Η Μαχαμπάρατα είναι η πραγματική εγκυκλοπαίδεια του Ινδουισμού, αλλά δεν προσφέρει μόνο θρησκευτικά σύμβολα και στοιχεία για την εξέλιξη των λατρειών της Ινδίας. Συναντάμε σ’ αυτήν πολλές φιλοσοφικές συζητήσεις που έρχονται να συμπληρώσουν το βαθύ εσωτερικό και συμβολικό νόημα της όλης ηρωικής υπόθεσης. Αποκορύφωμα της φιλοσοφικής υπέρβασης είναι το τμήμα της Μπαγκαβάτ Γκίτα, αυτοτελές μέρος του έπους, το βαθύτερο ίσως φιλοσοφικό κείμενο που γράφτηκε ποτέ και στο οποίο θ’ αναφερθούμε παρακάτω. Η λέξη Μαχαμπάρατα σημαίνει “Μεγάλος Πόλεμος” γιατί, όπως και στη φιλοσοφία του Ηράκλειτου, η εξελικτική πορεία του ανθρώπου αλλά και του κάθε όντος στη γη, ολοκληρώνεται μέσω της σύγκρουσης, του πολέμου ανάμεσα στη ζωή και το θάνατο, τη γνώση και την άγνοια, την αρετή και την κακία, το φως και το σκοτάδι. Μόνο όταν το ον ξεπεράσει την πολεμική αντιπαράθεση των δυϊκών αντιθέτων, μπορεί να φτάσει στο Απόλυτο, τη Μακαριότητα, τη Μεγάλη Ειρήνη, την έσχατη Σοφία. Αυτός είναι και ο εσωτερικός συμβολισμός του θρόνου της Χαστιναπούρα, της Ιερής πόλης των Ελεφάντων(*), για τον οποίο γίνεται ο πόλεμος που κορυφώνει το έπος.
Στην πλοκή του έπους διακρίνουμε διάφορα σημαντικά πρόσωπα, τα οποία πέρα από την πιθανή ιστορική τους σημασία και το ηθικό μήνυμα που μπορεί να αντιπροσωπεύουν, εκφράζουν αναμφίβολα συγκεκριμένα συμβολικά εσωτερικά στοιχεία, η ερμηνεία των οποίων θα μας επιτρέψει να δούμε το έργο από μια πιο βαθιά και φιλοσοφική σκοπιά και να το καταλάβουμε καλύτερα, πέρα από τα πυκνά φυλλώματα του μύθου που σκεπάζουν τις αλήθειες. Σε γενικές γραμμές, πρόκειται για το μακροχρόνιο αγώνα που έκαναν τα πέντε αδέρφια Παντάβα, οι γιοί του βασιλιά Παντού, για να ανακτήσουν το θρόνο του πατέρα τους, που τον είχε σφετεριστεί ο θείος τους Δριταράστρα. Αυτός είχε εκατό γιους. Ο πρωτότοκος, ο Δουρυοδάνα, που έτρεφε τρομερό μίσος για τους νόμιμους διαδόχους, αποπειράται να δολοφονήσει σε ενέδρα τους Παντάβα, οι οποίοι αναγκάζονται να εκπατριστούν για να σωθούν και πηγαίνουν να ζήσουν, μεταμφιεσμένοι σε ιερείς, στα δάση.
Οι πέντε Παντάβα συμβολίζουν τους πέντε φορείς συνείδησης του ανθρώπου, τα πέντε στοιχεία της ανώτερης συνείδησής του. Ουσιαστικά λοιπόν οι 5 Παντάβα συμβολίζουν τον ανώτερο άνθρωπο σε οδοιπορία για την κατάκτηση της Σοφίας, την οποία χάνει όταν, εγκαταλείποντας τις ουράνιες πνευματικές περιοχές από τις οποίες προήλθε, κατεβαίνει στον κόσμο της πολλαπλότητας. Οι εκατό γιοι του σφετεριστή βασιλιά Δριταράστρα, οι λεγόμενοι Κουράβα, συμβολίζουν τα πολλά κατώτερα πάθη, ένστικτα, ελαττώματα κ.λ.π., που βασιλεύουν στον άνθρωπο όταν αυτός εμφανίζεται στον κόσμο και πριν ν’ αρχίσει τον πνευματικό του αγώνα. Ο αριθμός 100 είναι καθαρά συμβολικός και σημαίνει “πολλά” (σημειωτικός κώδικας που συναντάμε σε όλους σχεδόν τους αρχαίους πολιτισμούς). Ο μεγαλύτερος από τους εκατό γιους, ο Δουρυοδάνα, είναι το σύμβολο του ανθρώπινου εγωισμού, του πονηρού, ύπουλου και ψεύτικου “εγώ” μας, που άδικα θέλει να πάρει τα ηνία της ζωής μας, εξοστρακίζοντας τις πνευματικές μας πεποιθήσεις, τις αρετές, τον πραγματικό μας Εαυτό. Ο Δουρυοδάνα είναι το σύμβολο της ανθρώπινης κακίας που κρύβεται, αλλά και εξουσιάζει συνήθως την ανθρώπινη καρδιά. Ο πατέρας του, ο βασιλιάς Δριταράστρα, είναι τυφλός, αλλά δεν είναι πραγματικά κακός. Είναι το εσωτερικό σύμβολο της βασιλείας που, τυφλή, δεν κυβερνάει σωστά αφού της λείπει το φως της αλήθειας, της σοφίας και του δικαίου.
Άλλη μια σημαντική διδασκαλία, καλυμμένη κάτω από τον πέπλο του συμβόλου και της παραβολής, είναι αυτή που αναφέρεται στην ιερογαμία των Παντάβα με την βασιλοπούλα Δρωπάδι. Ένας βασιλιάς κοντά στον τόπο της εξορίας των Παντάβα ζητάει γαμπρό για την κόρη του και θα την δώσει σ’ αυτόν που θα λυγίσει το τόξο του. Το λύγισμα του τόξου ήταν μια τελετή πολύ διαδεδομένη σε όλους τους λαούς άριας προέλευσης και τη συναντάμε ακόμη και στην Ομηρική Οδύσσεια, όταν ο Οδυσσέας, μπροστά στους μνηστήρες της Πηνελόπης στην Ιθάκη, λυγίζει το βασιλικό τόξο και περνάει το βέλος του από τις οπές των πελέκεων. Αυτή η πράξη δεν συμβολίζει τόσο έναν πολεμικό άθλο, αλλά, από εσωτερική άποψη, την τέλεια νοητική επιδεξιότητα που προετοιμάζει για την πνευματική ανάβαση. Η εικόνα του τοξότη που λυγίζει και τεντώνει το τόξο χρησιμοποιείται πολύ συχνά με αυτήν την εσωτερική έννοια που αναφέραμε, σε βουδιστικές παραβολές, κυρίως τύπου Ζεν.
Ο Αρζούνα, ο τρίτος των Παντάβα, κατορθώνει να λυγίσει το τόξο και να πετύχει το στόχο που απαιτούσε η δοκιμασία. Μετά από διάφορες περιπέτειες οι πέντε Παντάβα παντρεύονται από κοινού τη Δρωπάδι. Πέρα από την πιθανή ύπαρξη του θεσμού της πολυανδρίας εκείνη την εποχή, όπως υποθέτουν μερικοί ερευνητές, εδώ έχουμε ένα πολύ σπουδαίο εσωτερικό στοιχείο. Η Δρωπάδι συμβολίζει την κατακτημένη Συνείδηση, την Ψυχή, όπως κάθε θηλυκό ον στους αρχαίους ηρωικούς μύθους. Εδώ οι πέντε φορείς του Ανθρώπου, μέχρι το επίπεδο Μάνας, έχουν κατακτήσει την πνευματική συνείδηση, ύστερα από τη μυητική δοκιμασία του λυγίσματος του τόξου. Γι’ αυτό την παντρεύονται από κοινού, μια και αποτελούν ουσιαστικά μια οντότητα με πέντε εκφράσεις, όπως είναι το χέρι με τα πέντε δάχτυλά του.
Σε άλλο κλειδί ερμηνείας, η Δρωπάδι συμβολίζει το επίπεδο Βούδι της φωτισμένης νοητικής συνείδησης, ενώ ο Αρζούνα συμβολίζει την ανθρώπινη νοητική συνείδηση, Μάνας, που βρίσκεται ανάμεσα στην Τετράδα της Προσωπικότητας και το Ανώτερο Εγώ, που κορυφώνεται με τον Κρίσνα, σύμβολο του Άτμα. Πράγματι, η παρουσία του Κρίσνα στο κεφάλαιο της Μπαγκαβάτ Γκίτα, συμβολίζει την ανώτερη συνείδηση, τον εσωτερικό Δάσκαλο που καθοδηγεί με σωστές πράξεις τη ζωή του ανθρώπου. Ο Δουρυοδάνα παροτρύνει ξανά τον πατέρα του να εκστρατεύσουν εναντίον των Παντάβα, για να αρπάξει τη νύφη. Όμως ο βασιλιάς Δριταράστρα, ακούγοντας την προτροπή ενός σοφού συμβούλου, χαρίζει το μισό βασίλειο στους Παντάβα, ο πρεσβύτερος των οποίων, ο Γιουντιστίρα, αναλαμβάνει τη διακυβέρνηση.
Παρασυρμένος όμως από το πάθος του για τυχερά παιχνίδια ο Γιουντιστίρα, θα τα χάσει όλα στα ζάρια και την γυναίκα και τ’ αδέλφια του θα τα κερδίσει ο ξάδελφός του, ο απαίσιος Δουρυοδάνα. Ο Γιουντιστίρα είναι το σύμβολο του Κάμα-Μάνας, του διαποτισμένου από το πάθος νου, ο οποίος αν και μπορεί να κυβερνήσει σωστά το βασίλειό του (συμβολικά τη ζωή του), εύκολα παρασύρεται προς το κακό και γίνεται έρμαιο των παθών που επωάζονται μέσα του, του “Κάμα”. Έτσι οι Παντάβα αναγκάζονται να φύγουν εξορία ξανά στην ερημιά για δώδεκα χρόνια. Αφού λήξει η τιμωρία τους, γυρίζουν πίσω και ζητούν να τους επιστραφεί το μισό βασίλειο που τους ανήκει. Ο Δουρυοδάνα όμως αρνείται, παρά τις συμβουλές του Κρίσνα, ο οποίος συμβουλεύει και τις δύο μεριές, και τους Παντάβα και τους Κουράβα, γιατί ως σύμβολο του ανώτερου Εγώ, του Άτμα, οφείλει να βρίσκεται “πέρα από το καλό και το κακό”.
Η άρνηση αυτή του Δουρυοδάνα θα προκαλέσει τον τελικό πόλεμο και σε μια μεγάλη μάχη, γνωστή ως μάχη της Κουρουκτσέτρα, νικούν οι Παντάβα, που έχουν την βοήθεια του Κρίσνα, ο οποίος συμμετέχει άοπλος ως αρματηλάτης του Πρίγκιπα Αρζούνα, ενώ ο ισχυρός στρατός του βοηθά τους Κουράβα. Στο πιο φημισμένο κεφάλαιο της Μαχαμπάρατα, την Μπαγκαβάτ Γκίτα ή “Θεϊκό Άσμα” παρουσιάζονται στην αρχή ο Κρίσνα και ο Αρζούνα πάνω στο πολεμικό άρμα, έτοιμοι να δώσουν το σύνθημα για την έναρξη της εμφύλιας σύγκρουσης. Από ένα λόφο ο Αρζούνα βλέπει το πεδίο της μάχης, όπου βρίσκονται αντιμέτωποι οι δύο εχθρικοί στρατοί. Στο σημείο αυτό έχουμε μια από τις πιο συγκινητικές στιγμές του όλου έπους. Ο Αρζούνα διστάζει να δώσει το μοιραίο σύνθημα.
Λυπάται τους συγγενείς-ξαδέλφια του που θα πεθάνουν, λυπάται τις δύο οικογένειες, φοβάται το θάνατο και αρνείται να πολεμήσει για να αποφύγει την καταστροφή του γένους του. Τότε ο Κρίσνα αρχίζει να του λέει, με θαυμάσια λογοτεχνική ομορφιά, εκείνες τις εξαιρετικά βαθιές διδασκαλίες -καρδιά της Εσωτερικής Φιλοσοφίας- που αποτελούν το όλο έργο της Μπαγκαβάτ Γκίτα. Φωτισμένος από τις πνευματικές διδασκαλίες του Κρίσνα, ο Αρζούνα νικά τους δισταγμούς του, νικά τον κατώτερο εαυτό του και δίνει το σύνθημα για τη μάχη, που θα τον οδηγήσει στην τελική νίκη.
Η ψυχολογική κατάσταση του δισταγμού και της αμφιβολίας του Αρζούνα είναι ένα ζωντανό σύμβολο που επαναλαμβάνεται αδιάκοπα κάθε φορά που ένας άνθρωπος, αναζητητής της εσωτερικής αλήθειας, βρίσκεται στο σταυροδρόμι και πρόκειται να διαλέξει αν θα πολεμήσει ενάντια στα κατώτερα στοιχεία του ή αν θα συμβιβαστεί μ’ αυτά. Είναι ένα πραγματικό, υπαρκτό, εσωτερικό σύμβολο παγκόσμιας εμβέλειας. Μια διδασκαλία άμεσης πρακτικής εφαρμογής. Μέσα στην καρδιά του κάθε ανθρώπου βρίσκεται ένας Αρζούνα. Οι συγγενείς Κουράβα συμβολίζουν όλα αυτά τα κατώτερα, εγωιστικά στοιχεία που υπάρχουν μέσα μας. Αυτά είναι δικά μας, δημιουργήματά μας, οικογένειά μας και όμως κάποια στιγμή, αργά ή γρήγορα, μετά από μερικές ενσαρκώσεις ή και σ’ αυτήν ακόμη, θα πρέπει να αποφασίσουμε να τα εξοντώσουμε, να τα δαμάσουμε, για να ακολουθήσουμε το φιλοσοφικό δρόμο της αναζήτησης της Σοφίας. Θα πρέπει κανείς να αποβάλλει τα περιττά βάρη, τις ανέσεις, τα ελαττώματα, τις προσκολλήσεις, τα δεσμά των παθών του που τον κρατάνε στον κόσμο της ύλης, της άγνοιας και του πόνου, αν θέλει να ανυψωθεί προς το φωτεινό κόσμο της Σοφίας, να κατακτήσει τη Χαστιναπούρα. Ως εκεί η οδοιπορία μας είναι σκληρή και οι συμβιβασμοί του Εαυτού μας με την Προσωπικότητα, με τους Κουράβα, απλώς αναβάλλουν την μοιραία σύγκρουση και ίσως προετοιμάζουν την ήττα.
Η Μπαγκαβάτ Γκίτα είναι ένα από τα πιο σημαντικά έργα της Φιλοσοφίας και ένα από τα αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Είναι ένας ολόκληρος κόσμος εσωτερικών διδασκαλιών, ένα ανεξάντλητο πηγάδι σοφίας.
