Το σπουδαιότερο ψυχολογικό πορτραίτο που ζωγραφίστηκε ποτέ. Ένα πορτραίτο τόσο μπροστά από την εποχή του, που αιώνες αφότου ολοκληρώθηκε, ακόμη προσπαθούμε να το αποκρυπτογραφήσουμε.
Το 1517 ο Γάλλος βασιλιάς Φραγκίσκος Ι δίνει στον Ντα Βίντσι δουλειά. Έτσι, μετακόμισε στον Πύργο της Αμπουάζ, σε ηλικία πάνω από εξήντα χρονών. Ήξερε ότι δε θα γύριζε στην πατρίδα του, την Ιταλία, ποτέ ξανά. Και μαζί του δεν πήρε παρά έναν πίνακα: τη Μόνα Λίζα. Γιατί ο Λεονάρντο ήξερε ότι είχε φτιάξει ένα έργο τέχνης. Η Μόνα Λίζα είναι το προϊόν του πιο φιλοπερίεργου ανθρώπινου νου στην ιστορία.
Ποιο ήταν το επάγγελμα του Λεονάρντο;
Λοιπόν, καταπιανόταν με την ανατομία, τη ζωολογία, τη μηχανική, τη μεταλλουργία, τη χαρτογραφία, τη ζωγραφική, την αρχιτεκτονική, την πολιτική μηχανική, τη γεωλογία, την οπτική, την υδροδυναμική, τη λογική, τη φιλοσοφία, τις εφευρέσεις… Το εύρος και το βάθος των ενδιαφερόντων του είναι χωρίς προηγούμενο στην καταγεγραμμένη ιστορία.
Το πνεύμα και η προσωπικότητά του μοιάζουν σε μας υπεράνθρωπα. Ο ίδιος ήταν μυστηριώδης και απόμακρος. Οι βιογράφοι του περιγράφουν έναν άνθρωπο «εξωπραγματικής φυσικής ομορφιάς», με «απεριόριστη χάρη», «μεγάλη δύναμη και γενναιοδωρία, λεπτό πνεύμα και καταπληκτικό εύρος του νου». Αξιοπερίεργη ήταν η αγάπη του για τα ζώα: το πιο πιθανό είναι πως ήταν χορτοφάγος, ενώ λέγεται ότι αγόραζε ζώα σε κλουβιά για να τα ελευθερώσει αμέσως μετά.
Τι φοράει η Μόνα Λίζα;
Ας αρχίσουμε με το τι δε φοράει. Δεδομένου του ότι της ζωγράφισε το πορτραίτο ο πιο διακεκριμένος καλλιτέχνης στον πλανήτη, θα έπρεπε να έχει στολιστεί με τα πιο ακριβά της ρούχα, τα πιο φανταχτερά της κοσμήματα. Κι όμως. Δε φοράει τίποτα το ιδιαίτερο. Τα μαλλιά της είναι λιτά. Ο Λεονάρντο δεν ήθελε η ματιά του αναγνώστη να χάσει το πιο σημαντικό μέρος: το πρόσωπο της Μόνα Λίζα.
Ποια είναι η σύνθεση του πίνακα;
Ο Λεονάρντο, όπως συνηθίζει, χρησιμοποιεί μια πυραμιδοειδή σύνθεση, με κορυφές στο κεφάλι και στα χέρια. Αυτή η δομή δίνει ξεκάθαρο κέντρο εστίασης και κατευθύνει το βλέμμα στο πρόσωπο. Το μοντέλο είναι στραμμένο σε πόζα τριών τετάρτων. Δεν είναι μια στημένη και ακίνητη πόζα που συνηθιζόταν τότε από τους αριστοκράτες. Είναι χαλαρή, σα να γυρίζει προς το μέρος μας – σα μια φωτογραφία που μόλις τραβήχτηκε. Σήμερα η πόζα της Μόνα Λίζα μας φαίνεται σχετικά συνηθισμένη. Εκείνη την εποχή ήταν ριζοσπαστική. Και θα γινόταν διάσημη στους ζωγράφους 400 χρόνια αργότερα.
Το ύφος της είναι γεμάτο χαρά και αυτοπεποίθηση. Όπως εικονίζονταν τότε οι αριστοκράτες άνδρες, όχι οι γυναίκες. Βλέπουμε κατευθείαν μέσα από τα μάτια της. Κι εκείνη βλέπει μέσα στα δικά μας. Μάλιστα, μας βλέπει από οποιαδήποτε οπτική γωνία κι αν πλησιάσουμε.
Τι υπάρχει στο φόντο;
Το φόντο είναι ένα περίπλοκο τοπίο, που υπήρχε μόνο στη φαντασία του Λεονάρντο. Όσο πιο πολύ απομακρύνεται από το μοντέλο, τόσο περισσότερο το φόντο γίνεται θολό και ασαφές. Βλέπουμε βουνά, ουρανό και λίμνη. Ένα μονοπάτι και μία γέφυρα είναι η μόνη ένδειξη ανθρώπινης παρουσίας. Οι μπούκλες των μαλλιών της συνδέονται με τις στροφές του ποταμού, ενώνοντας τον άνθρωπο με τη φύση. Δες το ποτάμι στα δεξιά: ρέει μέσα στο σάλι της, πάνω από τον αριστερό της ώμο. Είναι ενωμένη με τη γη.
Ο ορίζοντας στο βάθος δεν είναι στο ίδιο ύψος δεξιά και αριστερά του κεφαλιού της, αλλά οι ώμοι της είναι ίσιοι. Ο Λεονάρντο χρησιμοποιεί εδώ μια οπτική απάτη για να δώσει την ψευδαίσθηση της κίνησης: τα μάτια μας θα υποθέσουν υποσυνείδητα ότι το φόντο είναι ίσιο, άρα το μοντέλο θα φανεί σα να κινείται.
Ο Λεονάρντο διαρκώς εφηύρε νέες μεθόδους και τεχνικές πάνω στη ζωγραφική του, για να πετύχει ένα όσο το δυνατό μεγαλύτερο βάθος και φωτεινότητα στα έργα του. Στη Μόνα Λίζα, τα φωτίσματα στο ρούχο της τα πέτυχε με πολύ πολύ ελαφριές πινελιές που έγιναν με μεγάλη χρονική απόσταση η μία από την άλλη. Με απόσταση μηνών, χρόνων ολόκληρων. Επίσης, βλέπουμε την τεχνική του σφουμάτο: τα πιο σκοτεινά σημεία του πίνακα βάφονται με πολλές στρώσεις ημιδιάφανου λούστρου, ώστε να μην υπάρξουν σκληρές, αφύσικες γραμμές στη μετάβαση από το φως. Οι πινελιές του είναι τόσο ανεπαίσθητες που δε φαίνονται με γυμνό μάτι. Ειδικά στις σκιές γύρω από τα μάτια της, βλέπουμε πόσο δεξιοτέχνης ήταν ο Ντα Βίντσι με το πινέλο. Η άλλη τεχνική που εφηύρε ήταν το κιαροσκούρο. Σε αυτήν, αντιπαραθέτει τόνους του φωτός και του σκότους, προκαλώντας την ψευδαίσθηση τρισδιάστατων μορφών.
Και είναι και αυτό το χαμόγελο, που τα ενώνει όλα. Πριν αλλά και μετά την αναγέννηση, τα πορτραίτα δε χαμογελούσαν. Μπορείς να χαμογελάσεις για λίγα λεπτά, ίσως ώρες. Αλλά δε γίνεται να χαμογελάς για τις εβδομάδες, μήνες, χρόνια που χρειάζονται για να ζωγραφιστεί ένα πορτραίτο. Λένε ότι ο Λεονάρντο προσέλαβε μουσικούς και γελωτοποιούς για να την κρατούν χαρούμενη τόσο καιρό.
Δες την ένα λεπτό. Μόλις της κοιτάξεις, χαμογελά. Μέσα σε 2-3 δευτερόλεπτα, το χαμόγελο φεύγει. Και μόλις απομακρύνεις το βλέμμα σου, το χαμόγελο αιωρείται στον αέρα. Για να ζωγραφίσει αυτό το χαμόγελο, ο Λεονάρντο πέρασε άπειρες ώρες μελετώντας κάθε μυ του προσώπου, κάθε πιθανή κίνηση κάθε νεύρου. Ήξερε ήδη, από τις μελέτες του πάνω στα οπτικά νεύρα, ότι οι ακτίνες φωτός δεν έρχονται σε ένα μεμονωμένο σημείο στο μάτι, αλλά χτυπούν όλη την περιοχή του αμφιβληστροειδούς. Αυτό είναι το κλειδί στο αινιγματικό της χαμόγελο. Το χαμόγελο αυτό είναι ένα παιχνίδισμα ανάμεσα στην περιφερειακή και την εστιασμένη μας όραση. Χρειάστηκε να φτάσουμε στο έτος 2000 για να το ανακαλύψουμε.
Ο Μόνα Λίζα ασυναίσθητα αποκτά ένα συναισθηματικό δέσιμο με τον αναγνώστη της. Για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία, ένα πορτραίτο έχει μυστήριο. Δεν είναι μια στημένη ζωγραφιά. Είναι μια πραγματική γυναίκα, με ψυχή.
Δεν ξέρουμε σίγουρα ποια είναι. Άλλοι τη λένε Μόνα Λίζα, άλλοι Τζιοκόντα. Αλλά στα σίγουρα είναι το πρόσωπο μιας επανάστασης στην τέχνη. Όταν στέκεσαι μπροστά στη Μόνα Λίζα, δε στέκεσαι μπροστά σε ένα πορτραίτο. Στέκεσαι μπροστά στη συσσωρευμένη γνώση ενός Homo Universalis. Μιας μεγαλοφυΐας που συνένωσε την τέχνη με την επιστήμη και τη μαγεία, πάνω στην αναζήτησή του. Πάνω στην αναζήτηση του τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος.
