Η σύγχρονη σχέση του Ανθρώπου με τη Φύση είναι προβληματική. Ο άνθρωπος λειτουργεί σαν η φύση να είναι ένα εργαλείο που δικαιούται να το διαχειριστεί και να το εκμεταλλευτεί και όχι ως μια μητέρα η οποία τον γέννησε και τον συντηρεί. Η καταχρηστική συμπεριφορά του έχει προκαλέσει καταστροφικά οικολογικά αποτελέσματα που έχουν επιστρέψει σε αυτόν σαν μπούμερανγκ.
Ήταν αναμενόμενο ότι θα φτάναμε κάποια στιγμή σε αυτού του είδους τη σχέση; Αν ακούγαμε τους αρχαίους κλασικούς φιλοσόφους ίσως και όχι. Ας δούμε κάποια από τα δείγματα της αρχαίας ελληνικής σκέψης ξεκινώντας από τους Προσωκρατικούς και φτάνοντας στη ρωμαϊκή και χριστιανική εποχή.
Ξενοφάνης
Ο Ξενοφάνης είναι ένας από τους προσωκρατικούς φιλοσόφους ο οποίος με την φιλοσοφία του και τις παρατηρήσεις του πάνω στη φύση κτυπάει τον ανθρωποκεντρισμό. Στον Ξενοφάνη αποδίδονται τα δύο παρακάτω αποσπάσματα:
“Οι Αιθίοπες λένε ότι οι θεοί τους είναι πλακουτσομύτηδες και μαύροι, οι Θράκες ότι οι δικοί τους θεοί είναι γαλανομάτηδες και κοκκινοτρίχηδες”. (Κλήμης, Στρωματείς, VII, 22).
“Αλλά αν τα βόδια και τα άλογα ή τα λιοντάρια είχαν χέρια ή μπορούσαν να σχεδιάσουν με τα χέρια τους και να κάνουν τα έργα που κάνουν οι άνθρωποι, τα άλογα θα απεικόνιζαν τους θεούς σαν άλογα, τα βόδια σαν βόδια και θα έκαναν το σώμα τους σαν το δικό τους”. (Κλήμης, Στρωματείς V, 109,3).
Ο Ξενοφάνης τολμάει να ταρακουνήσει με σαρκασμό και ειρωνεία, την τάση των ανθρώπων να κρίνουν τα πάντα μόνο με βάση την δική τους αντίληψη και να αδυνατούν να κατανοήσουν το “Όλο” ή, τουλάχιστον, να σεβαστούν την φυσιολογική διαφορετικότητα. Αυτός ο ανθρωποκεντρισμός είναι, ίσως, η πιο ισχυρή αιτία που οδήγησε σε αντιπαλότητα όχι μόνο τους διάφορους πολιτισμούς, τις φυλές και τις θρησκείες μεταξύ τους αλλά που οδήγησε και σε ρήξη τις σχέσεις του ανθρώπου με το φυσικό του περιβάλλον.
Η υιοθέτηση της άποψης του Ξενοφάνη, θα βοηθούσε τον άνθρωπο να σεβαστεί τους, διαφορετικούς από αυτόν, οργανισμούς, και θα τον οδηγούσε στην εύρεση του κοινού καλού όλου του περιβάλλοντος. Δυστυχώς η αναζήτηση ενός βραχυπρόθεσμου κέρδους για τον ίδιο τον άνθρωπο προκάλεσε την ανισορροπία του οικοσυστήματος και την αντίδρασή του απέναντι στις αντί-οικολογικές επιλογές του ανθρώπου.
Πλάτωνας
Ο Πλάτωνας, όσο κι αν πολλοί μελετητές διατείνονται για το αντίθετο, υποστηρίζει τις γενικότερες αρχές της οικολογίας, ίσως σε ακόμη μεγαλύτερο και ριζοσπαστικότερο βαθμό απ’ ότι σήμερα κάνουν πολλοί θεωρητικοί της οικολογίας. Αυτό αναγνωρίζεται στις απόψεις του για την δημιουργία και την φύση του κόσμου. Όλος ο κόσμος, για τον Πλάτωνα, δημιουργήθηκε για να είναι όμοιος με τον Θεό. Συνεπώς αυτό το προνόμιο δεν ανήκει μόνο στον άνθρωπο.
“Ήταν αγαθός [ο Δημιουργός], στο αγαθό δε, κανείς φθόνος δεν γεννιέται ποτέ για κανένα πράγμα. Επειδή, λοιπόν, ήταν χωρίς φθόνο θέλησε να γίνουν όλα όσο το δυνατόν όμοια με τον εαυτό του”. (Τίμαιος, 29 e)
Ο κόσμος είναι ένας ζωντανός οργανισμός. Δεν υπάρχει διαχωρισμός ζωντανών όντων και νεκρής φύσης. Το Παν είναι ζωντανό.
“…πρέπει να λέμε ότι ο κόσμος αυτός, ο οποίος είναι αληθινά ζωντανό ον, έμψυχο και προικισμένο με νου, γεννήθηκε από την πρόνοια του Θεού”. (Τίμαιος, 30 b).
Ο κόσμος και η φύση έχουν αυτάρκεια και αυτοσυντηρούνται. Η ανακύκλωση είναι η βασική αρχή του κόσμου. Ό,τι καταστρέφεται γίνεται η βάση για την δημιουργία του νέου.
“Αλήθεια ο κόσμος έχει κατασκευαστεί κατά τρόπο ώστε να δίνει ο ίδιος στον εαυτό του τροφή ό,τι από τον εαυτό του καταστρέφεται…” (Τίμαιος, 31 a).
Πλωτίνος
Ο Νεοπλατωνισμός με κυρίαρχο εκπρόσωπο τον Πλωτίνο επανέρχεται στην θεωρητική, δογματική Πλατωνική παράδοση. Στις “Εννεάδες” συναντούμε ένα σπάνιο και όμορφο απόσπασμα όπου η φύση, προσωποποιημένη, παρουσιάζει τον εαυτό της, την προέλευσή της και το έργο της.
Ο Πλωτίνος αναγνωρίζει στην “Φύση” την αυτοσυνείδηση και την αυτοκατανόηση και την ψυχική της υπόσταση. Επίσης, της αναγνωρίζει την ικανότητα της γέννησης του φυσικού κόσμου, “ένα θέαμα λαμπρό και χαριτωμένο“. Αυτή είναι μία ισχυρή απόδειξη ότι το αρχαιοελληνικό εσωτερικό, φιλοσοφικό ρεύμα βλέπει την φύση ως ένα είδος παγκόσμιας “ψυχής” που γεννά, συντηρεί και διοικεί τους φυσικούς οργανισμούς, ως ένα Όλο. Αυτή η φύση ως δεύτερη ψυχή, βέβαια είναι γέννημα μιας ανώτερης ψυχής και λαμβάνει από αυτήν τους “λόγους” και τα “σπέρματα” των όντων τα οποία “ντύνει” με το υλικό τους “ένδυμα”.
“Εάν κάποιος ρωτούσε: ένεκα τίνος δημιουργεί; Και η φύση ήθελε να ακούσει τον ερωτώντα και να απαντήσει, σίγουρα θα έλεγε:
Δεν θα έπρεπε να με ρωτάς αλλά να καταλάβεις από μόνος, σωπαίνοντας όπως κι εγώ σωπαίνω και δεν συνηθίζω να μιλώ. Τι πρέπει λοιπόν να καταλάβεις; Ότι το δημιούργημά μου είναι ένα θέαμα δικό μου, της σιωπούσας, ένα αντικείμενο θέασης που προέκυψε εκ φύσεως κι έχει λάβει από εμένα – η οποία επίσης προέκυψα από μία τέτοια θέαση – την τάση να θεάται. Και η θέασή μου δημιουργεί το βλεπόμενο όπως ακριβώς ιχνογραφούν οι μαθηματικοί μόνον εφόσον θεώνται. Και ενώ εγώ βέβαια δεν ιχνογραφώ αλλά μόνο βλέπω, προκύπτουν οι γραμμές των σωμάτων κάπως σαν βροχόπτωση. Με εμένα δεν συμβαίνει τίποτε διαφορετικό από εκείνο που συμβαίνει με την μητέρα μου και τους γονείς μου. Κι εκείνοι προέκυψαν από μία τέτοια θέαση”. (Εννεάδες, ΙΙΙ 8,4).
Η Γη είναι ένα ζωντανό σώμα, ένα “ζωντανό δέντρο” με “κλαδιά” όλα τα όντα της.
Ακόμα και οι βράχοι και τα βουνά είναι μέρη ενός ζωντανού οργανισμού:
Υπάρχει τέτοια λογική αρχή στη γη; Αν πάρουμε τα πιο γήινα από τα πράγματα που γεννήθηκαν και πλάστηκαν στη γη, θα βρούμε ακόμα και σ’ αυτά τη φύση της γης. Η ανάπτυξη, λοιπόν και η διαμόρφωση των βράχων, το εσωτερικό πλάσιμο των βουνών όπως υψώνονται, αποκαλύπτουν το έργο μιας έμψυχης λογικής αρχής που τα διαμορφώνει εκ των ένδον και τα φέρνει σ’ εκείνο το σχήμα. Αυτή, πρέπει να δεχτούμε, είναι η δημιουργική αρχή της γης που αντιστοιχεί στη λεγόμενη του δέντρου. Αυτό που γνωρίζουμε σαν γη είναι όπως το ξύλο του δέντρου, το κόψιμο ενός βράχου είναι όπως το κλάδεμα ενός κλαδιού από ένα δέντρο, ενώ εάν ο βράχος μένει αμετακίνητος στη γη, είναι όπως ένα κλαρί άκοπο από το ζωντανό δέντρο. (ΠΛΩΤΙΝΟΣ, Εννεάδες, VI.7, 11.10-45, σελ.457-459)
Ελληνική Φιλοσοφία και Χριστιανισμός
Την καλύτερη, όμως, παρουσίαση της οικολογικής αντίληψης που είχε η αρχαιοελληνική φιλοσοφία την κάνει ο νεοπλατωνικός κι εκλεκτικός φιλόσοφος Κέλσος (2ος αιώνας μ.Χ).
Ο Κέλσος, γράφει ένα βιβλίο όπου προσπαθεί να αντιπαραβάλλει την ελληνική φιλοσοφία με τις αντιλήψεις και τις ιδέες που πηγάζουν από την χριστιανική κοσμοθεωρία. Το σημαντικό, εδώ, είναι ότι ο Κέλσος δεν θέλει να προβάλλει κάποια δική του προσωπική άποψη ή θεωρία αλλά να αναδείξει τις ιδέες και τις αρχές του εκλεκτικισμού της αρχαιοελληνικής φιλοσοφίας.
Σε ένα αρκετά εκτενές απόσπασμα του βιβλίου γράφει για τον ρόλο του ανθρώπου στο σύμπαν καθώς και για τη σχέση ανθρώπου και ζώων.
“Ισχυρίζονται ότι τα πάντα δημιουργήθηκαν από τον Θεό για χάρη του ανθρώπου, ενώ εμείς υποστηρίζουμε ότι δεν έγιναν και δεν γίνονται, ούτε για χάρη των ανθρώπων ούτε για χάρη των ζώων. Κι ούτε είναι έργα του Θεού οι βροντές κι οι αστραπές κι οι βροχές. Ακόμα κι αν δεχόταν κανείς ότι τα φαινόμενα αυτά είναι έργα του Θεού, γιατί θα έπρεπε να βρέχει για χάρη του ανθρώπου (για να μπορεί δηλαδή ο άνθρωπος να έχει τροφή), κι όχι για χάρη των δένδρων ή των αγκαθιών ή των χόρτων; (…)
(…) Μα, θα μου πείτε, οι άνθρωποι είναι ανώτεροι από τα ζώα, διότι ζούνε σε πόλεις κι έχουν κράτη κι αξιώματα κι εξουσίες. Ε, λοιπόν, σιγά το πράμα. Και τα μυρμήγκια και οι μέλισσες το ίδιο. Οι μέλισσες – τουλάχιστον αυτές – έχουν αρχηγό, διαβαθμίσεις, περίθαλψη, κάνουν πολέμους, εξοντώνουν τους ηττημένους, χτίζουν πόλεις, ακόμα και προάστια. Τα μυρμήγκια από τους αποθηκευμένους σπόρους κόβουν τα φύτρα για να μην βλαστήσουν, έτσι ώστε να τους μείνουν για ένα χρόνο. Επίσης, τα νεκρά μυρμήγκια τα αποθέτουν σε έναν τόπο που έχουν ξεχωρίσει, ειδικά για αυτόν τον σκοπό, κι ο τόπος αυτός είναι για αυτά κάτι ανάλογο με τα δικά μας μνήματα. Επίσης όταν συναντιούνται, έχουν τρόπο να συνεννοούνται μεταξύ τους και να μην χάνουν τον δρόμο τους, χρησιμοποιούν φυσικά την δική τους γλώσσα, έχουν την δική τους λογική και νοήματα και συλλογικούς σκοπούς και σημαινόμενα. (…)
(…) Βλέπουμε, λοιπόν, ότι δεν δημιουργήθηκαν τα πάντα για χάρη του ανθρώπου, όπως δεν δημιουργήθηκαν για χάρη του λιονταριού ή του αετού ή του δελφινιού. Ο κόσμος δημιουργήθηκε από τον Θεό κατά τρόπο ώστε όλα τα μέρη του να συμβάλλουν στην ολοκλήρωση και την τελειότητά του. Τα πάντα έχουν υπολογιστεί ώστε να εξυπηρετούν όχι το ένα το άλλο, αλλά το όλον. Κι ο Θεός για αυτό ενδιαφέρεται, κι έτσι το όλον δεν το εγκαταλείπει η πρόνοια και δεν εξελίσσεται προς το χειρότερο, ούτε ο Θεός αποφασίζει ύστερα από κάποια χρονική περίοδο απραξίας να το στρέψει προς τον εαυτό του, ούτε και εξοργίζεται με τους ανθρώπους, όπως δεν εξοργίζεται με τους πιθήκους ή τα ποντίκια”. (Αληθής Λόγος, 87-89).
Οι παραπάνω φράσεις θα μπορούσαν κάλλιστα να υπάρχουν στα σύγχρονα εγχειρίδια οικολογίας και δείχνουν τον σεβασμό που έχει η εσωτερική φιλοσοφική παράδοση για το Όλο και την αλυσίδα των όντων.
Δείτε τώρα το βίντεο με τίτλο “Άνθρωπος” από τον καλλιτέχνη Steve Cutts που περιγράφει την καταστροφική φιλοσοφία ενός πολιτισμού απομακρυσμένου από το αρχαιοελληνικό φιλοσοφικό κοσμοείδωλο.
Πηγή: nea-acropoli.gr
Πρέπει να έχετε συνδεθεί για να σχολιάσετε.