Οι μεγάλοι πολιτισμοί δε δολοφονούνται. Αυτοκτονούν. Η άνοδος και η πτώση ιστορικών πολιτισμών μπορεί να μας πει πολλά για το δικό μας μέλλον. Ποιες δυνάμεις επιταχύνουν ή καθυστερούν την πτώση; Υπάρχουν αντίστοιχα μοτίβα σήμερα;
Η κατάρρευση ενός πολιτισμού ποικίλλει στην ταχύτητά του. Η σπουδαιότητα και το ύψος του δεν είναι πάντα ασπίδα στην καταστροφή. Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία κάλυπτε μια έκταση 4.4 εκατομμυρίων τετραγωνικών χιλιομέτρων το 390. Πέντε χρόνια αργότερα συρρικνώθηκε στα 2 εκατομμύρια τετραγωνικά χιλιόμετρα. Μέχρι το 476, δεν είχε κανένα απολύτως.
Τι είναι η πτώση ενός πολιτισμού;
Ως κατάρρευση θεωρείται η απότομη και μόνιμη απώλεια πληθυσμού, ταυτότητας και κοινωνικο-οικονομικής περιπλοκότητας. Οι δημόσιες υπηρεσίες καταρρέουν και επικρατεί η αταξία. Η κυβέρνηση χάνει τον έλεγχο από την άνομη βία.
Όλοι οι αρχαίοι πολιτισμοί ήρθαν αντιμέτωποι με αυτή τη μοίρα. Κάποιοι αναβίωσαν και μετασχηματίστηκαν, όπως ο Κινέζικος ή ο Αιγυπτιακός. Άλλες φορές η κατάρρευση ήταν μόνιμη, όπως συνέβη στα νησιά του Πάσχα.
Ο κύκλος των πολιτισμών
Η κατάρρευση μοιάζει να είναι φυσιολογικό φαινόμενο στους πολιτισμούς, ανεξαρτήτως μεγέθους και τεχνολογικού υποβάθρου. Υπήρξαν πολιτισμοί του παρελθόντος με εξίσου περίπλοκα συστήματα ανθρώπων και τεχνολογίας με το δικό μας. Ίσως σήμερα να είμαστε κάπως πιο ανεπτυγμένοι τεχνολογικά. Αυτό δε μας χαρίζει, όμως, ανοσία στους κινδύνους των προγόνων μας. Η ίδια μας η τεχνολογία γεννά τις προκλήσεις που πρέπει να αντιμετωπίσουμε.
Το γεγονός ότι σήμερα ο πολιτισμός μας έχει παγκόσμια ισχύ, επίσης δεν τον κάνει δυνατότερο. Αντίθετα, κάνει πιο πιθανό το σενάριο να εξαπλωθεί η κρίση σε κάθε γωνιά της γης.
Μελετώντας πολιτισμούς του παρελθόντος ως χάρτη για το μέλλον μας, μπορούμε να βρούμε διάφορες αιτίες γιατί οι πολιτισμοί καταρρέουν:
Κλιματική Αλλαγή
Όταν αλλάζει η σταθερότητα του κλίματος τα αποτελέσματα είναι καταστροφικά: καταστρέφεται η αγροτική παραγωγή, έρχονται λιμοί, περιοχές ερημοποιούνται. Η πτώση πολιτισμών – όπως οι Ακκάδιοι, οι Μάγιας, οι Ρωμαίοι, οι Ανασάζι – συνέπεσε με απότομες κλιματικές αλλαγές, συνήθως ξηρασίες.
Υπερεκμετάλλευση της Φύσης
Η πτώση επιταχύνεται όταν οι κοινωνίες υπερεκτιμούν τη δυνατότητα της φύσης να προσφέρει. Η αποψίλωση δασών, η μόλυνση του νερού, η υπερκαλλιέργεια, η απώλεια της βιοποικιλότητας είναι κάποια παραδείγματα.
Ανισότητα και Ολιγαρχία
Η πολιτική, κοινωνική και οικονομική ανισότητα προκαλούν συγκρούσεις στην κοινωνία. Πέραν αυτών, η ολιγαρχία και η ανισότητα μειώνουν την ικανότητα της κοινωνίας να ανταποκριθεί σε οικολογικά, κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα.
Περιπλοκότητα
Οι κοινωνίες καταρρέουν υπό το βάρος της ίδιας τους της περιπλοκότητας και της γραφειοκρατίας. Οι κοινωνίες είναι συλλογικότητες με κοινό στόχο την επίλυση προβλημάτων. Γι’ αυτό αυξάνουν σε περιπλοκότητα για να δώσουν λύσεις. Η περιπλοκότητα, ωστόσο, φτάνει κάποτε σε ένα σημείο να εμποδίζει την ομαλή ροή. Τότε, έρχεται η πτώση.
Εξωτερικές Επιθέσεις
Οι 4 καβαλάρηδες: πόλεμος, φυσικές καταστροφές, λιμός και επιδημίες. Οι Αζντέκοι, για παράδειγμα, ισοπεδώθηκαν λόγω Ισπανών εισβολέων. Πολλοί ιθαγενείς σκοτώθηκαν σε συμπλοκές. Πολλοί άλλοι κατέρρευσαν από τις μεταδοτικές ασθένειες των κατακτητών.
Κακή τύχη
Πάντα υπάρχει η περίπτωση ένας πολιτισμός να αντιμετωπίσει ένα συνδυασμό δυσμενών παραγόντων που δεν είναι έτοιμος να αναχαιτίσει. Η εύνοια – ή μη – της τύχης είναι σημαντικός παράγοντας επιβίωσης οργανισμών.
Το δικό μας μέλλον
Λαμβάνοντας τις παραπάνω μεταβλητές, ο ερευνητής Nigel Hawtin έκανε ανάλυση πάνω στο δικό μας πολιτισμό. Για να δει αν υπάρχει όντως κίνδυνος κατάρρευσης του δικού μας πολιτισμού.
Σε σχέση με την κλιματική αλλαγή, οι μετρήσεις δεν ήταν αισιόδοξες: η θερμοκρασία της γης αυξάνει σταθερά κάθε χρόνο που περνά. Οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας απέχουν ακόμη πολύ από το να γίνουν ο κανόνας. Η παγκόσμια οικονομική ανισότητα επίσης αυξήθηκε κατά 10% μέσα σε 3 δεκαετίες.
Οι προβλέψεις δεν είναι εφησυχαστικές.
Ευτυχώς, ο πολιτισμός μας έχει την ικανότητα να καινοτομεί και να απομακρύνει βραχυπρόθεσμα τον κίνδυνο. Σαν σύνολο, όμως, ο κόσμος χειροτερεύει σε τομείς που στο παρελθόν, έφεραν τον όλεθρο.
Παγκοσμιοποίηση και πυρηνικός όλεθρος
Ακόμη χειρότερα, σήμερα όλα τα μέρη του πλανήτης είναι συνδεδεμένα. Παλιά, μια καταστροφή περιοριζόταν σε περιοχές. Μέσα σε λίγο χρονικό διάστημα η κοινωνία ανέκαμπτε. Επίσης, τα όπλα που προκαλούσαν την αναταραχή ήταν σχετικά πρωτόγονα: σπαθιά, τόξα, κάποιες φορές όπλα.
Σήμερα τα πυρηνικά όπλα είναι απείρως πιο επικίνδυνα. Και σε περίπτωση ολικής καταστροφής οι άνθρωποι δεν έχουν εύκολα την επιλογή να επιστρέψουν στη φύση. Όλο και πιο πολύ απομακρυνόμαστε από την παραγωγή φαγητού και βασικών αγαθών.
Σκεφτείτε τον πολιτισμό σαν μια κακοφτιαγμένη σκάλα. Καθώς ανεβαίνεις, τα σκαλιά που πάτησες σπάνε. Όσο πιο ψηλά έχεις φτάσει, τόσο πιο απότομα γκρεμίζεσαι. Αν έχεις ανέβει πολύ ψηλά, η πτώση είναι θανάσιμη.
Με τα πυρηνικά όπλα, η πτώση είναι οπωσδήποτε θανάσιμη: είτε η εξάλειψη του είδους μας, είτε μια μόνιμη επιστροφή στην εποχή του Λίθου. Η κλιματική αλλαγή σήμερα είναι πολύ πιο επικίνδυνη από την εποχή των Μάγια. Είναι παγκόσμια, προκαλείται από τον άνθρωπο, είναι απότομη, και πολύ σοβαρή. Ο κίνδυνος δεν προέρχεται από εχθρικούς γείτονες, αυτή τη φορά. Προέρχεται από την παγίδα της ίδιας μας της τεχνολογίας.
Η πτώση δεν είναι μονόδρομος: μπορούμε να μάθουμε από τα λάθη του παρελθόντος. Θα πέσουμε μόνο αν συνεχίσουμε να προοδεύουμε στα τυφλά. Αν αρνηθούμε να ακούσουμε το παρελθόν. (Πηγή: BBC, Μετάφραση-Απόδοση: philosophyreturns.gr)
Διαβάστε επίσης:
Μαθήματα ζωής από τον Θουκυδίδη [ΒΙΝΤΕΟ]
Η κλιματική αλλαγή αλλάζει την προσωπικότητα του ανθρώπου
