1. Το Ελληνικό θαύμα
Η Ελληνική πνευματική δημιουργία (έπη, λυρική ποίηση, θέατρο, φιλοσοφία) απ’ τον 8ο αιών. π. Χ. έως τον 4ο προκαλούσε το θαυμασμό σ’ όσους ήρθαν σε επαφή μαζί της, με αποτέλεσμα να την αντιμετωπίσουν ως θαύμα.
Αυτό που κυρίως εξέπληττε ήταν η ανάδειξη τρόπων σκέψεως κι εκφράσεως μοναδικών στην ιστορία της ανθρωπότητας. Αν όμως η πνευματική αυτή συνεισφορά των Ελλήνων αντιμετωπιστεί ως θαύμα, τότε ακυρώνεται, γιατί αυτό που προσέφεραν οι Έλληνες στον πολιτισμό ήταν η λογική αντιμετώπιση των ιστορικών και φυσικών φαινομένων, κι επομένως η αναζήτηση των αιτίων τους. Και επειδή απ’ την Ομηρική ποίηση ήδη εμφανίζεται η τάση να απομακρύνεται το μυστηριώδες και να προβάλλονται οι λογικές σχέσεις των φαινομένων, έτσι πρέπει να αντιμετωπιστεί το Ελληνικό «θαύμα».
2. Οι αλλαγές που οδήγησαν στη γέννηση της φιλοσοφίας.
Α. Η δημιουργία της «πόλεως»
Όλα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του Ελληνικού πολιτισμού οφείλονται στο θεσμό της πόλεως.
| 1. Νόμοι κοινώς αποδεκτοί, ιεροί, γραπτοί και άγραφοι. Πόλις: 2. άσκηση της εξουσίας στη βάση της ιδιότητας του πολίτη, κι όχι στη βάση της καταγωγής και της θρησκείας. 3. τα χαρακτηριστικά της είναι κοινά σ’ όλες τις πόλεις και τα πολιτεύματα. |
Η δημιουργία της πόλεως οφείλεται σε πολλούς λόγους και ακολουθεί την εξής πορεία:
· Ανάπτυξη εμπορίου και βιοτεχνίας
· Όξυνση κοινωνικών συγκρούσεων και κατάργηση της βασιλείας
· Εμφάνιση νέων κοινωνικών στρωμάτων και διεκδίκηση πολιτικών δικαιωμάτων
· Νέες πολιτικές συνθήκες και αποικισμός
· Διευθέτηση της κοινωνικοπολιτικής κρίσης με τη συμβιβαστική νομοθετική παρέμβαση των αισυμνητών (νομοθετών)
· Διαμόρφωση πολιτικής συνείδησης και θεωρητική επεξεργασία των πολιτικών και κοινωνικών προβλημάτων
Κατά συνέπεια εμφανίζεται στις αρχές του 7ου αιώνα π.Χ. η λογική σκέψη, η σοφία. Πρόκειται για το στοχασμό που είχε ως αντικείμενο τον άνθρωπο και τη ζωή του. Για τους φορείς αυτής της νέας σκέψεως, τους σοφούς, η φύση δεν είναι ανεξάρτητη απ’ τον άνθρωπο, ούτε θεϊκό προϊόν, αλλά μέρος του ανθρωπίνου πολιτισμού.
Β. Ο λόγος
Το πιο σημαντικό χαρακτηριστικό της κοινωνίας της Ελληνικής πόλεως είναι ότι ο λόγος αποκτά ιδιαίτερη σημασία. Αποτελεί την αντιπαράθεση διαφορετικών απόψεων δημοσίως με σκοπό την πειθώ. Το γεγονός αυτό διαφοροποιεί ριζικά τον Ελληνικό κόσμο από τους άλλους λαούς γιατί:
· Η άσκηση της εξουσίας αποτελεί υπόθεση όλων των πολιτών
· Τα πολιτικά φαινόμενα και η πολιτική στο σύνολό της παίρνουν άλλο χαρακτήρα
· Ανοίγει ο δρόμος στη γέννηση της φιλοσοφίας και της επιστήμης
3. Το αλφάβητο και η ανάπτυξη του γραπτού λόγου.
Οι νέες πνευματικές, πολιτικές και κοινωνικές ανάγκες οδηγούν τους ΄Έλληνες να αναπτύξουν αλφάβητο με ένα σύστημα απόλυτα φωνητικό. Τώρα πια δεν αναπαριστάνεται η έννοια μέσω της εικόνας, αλλά ο ήχος. Έτσι με ελάχιστα σύμβολα οι άνθρωποι μπορούν να γράψουν λέξεις και να διαβάσουν γραπτό κείμενο. Όπως και ο δημόσιος προφορικός λόγος έτσι και ο γραπτός γίνεται κοινό κτήμα και αγαθό των πολιτών.
Έτσι επηρεάζεται βαθύτατα η ανθρώπινη σκέψη, αφού μπορεί πλέον ο άνθρωπος να σκέπτεται πιο αφηρημένα.
4. Η εφεύρεση του νομίσματος.
Μέχρι τον 8ο – 7ο αιώνα π. Χ. επικρατούσε η ανταλλακτική οικονομία. Ωστόσο μια τομή στις ανατολικές ακτές της Μεσογείου θα αλλάξει τις οικονομικές σχέσεις. Πρόκειται για την εφεύρεση του νομίσματος.
Οι πόλεις της Ιωνίας κόβουν το χρυσό σε κέρματα γνήσια και προσδιορισμένης αξίας. Το γεγονός αυτό θα δώσει ώθηση στο εμπόριο και τη βιοτεχνία με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί, σε συνδυασμό και με άλλες αιτίες, μια νέα κοινωνική τάξη, οι έμποροι και βιοτέχνες που θα διεκδικήσουν πολιτική δύναμη.
ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟΙ
Οι Ίωνες ή φυσικοί φιλόσοφοι του 6ου π.Χ. αιώνα: το πρόβλημα της αρχής και δημιουργίας του κόσμου.
Εισαγωγικά
Ξεκίνησαν την έρευνα για την αιτία δημιουργίας του κόσμου με πρώτο το Θαλή. Οι πρώτοι στοχαστές προέρχονται από τον αποικιακό Ελληνισμό, καθώς οι άποικοι είναι ιδιαίτερα εφευρετικοί και δραστήριοι, έχοντας περισσότερες επαφές με άλλους λαούς.
Οι πρώτοι αυτοί στοχαστές αντιδιέστειλαν το μύθο και τον ορθό λόγο, ανοίγοντας έτσι το δρόμο στην ορθολογική σκέψη. Ο κόσμος πλέον αποτελεί σύστημα οργανωμένο με δικούς του νόμους και δεν έχει υπερφυσική προέλευση. Η δημιουργία του κόσμου και του ανθρώπου έχουν φυσικά αίτια που ο άνθρωπος μπορεί να ανακαλύψει.
Θαλής
Το νερό, ως φυσικό στοιχείο, αποτελεί την αρχή δημιουργίας του κόσμου. Λειτουργεί επομένως ως φυσική δύναμη, ως ύλη και ενέργεια μαζί.
Η ανάπτυξη της κριτικής και πολιτικής σκέψεως
Άρχισαν, λοιπόν, να διατυπώνονται απόψεις δημοσίως και επομένως να υπόκεινται σε έλεγχο, με αποτέλεσμα να καλλιεργηθεί η κριτική σκέψη. Παράλληλα τους Ίωνες φιλοσόφους απασχόλησε η σκέψη για την πολιτική οργάνωση της κοινωνίας με δύο βασικά χαρακτηριστικά:
· Οι Θεοί δεν αποτελούν πλέον πηγή των νόμων που διέπουν τις κοινωνικές και πολιτικές σχέσεις
· Οι απόψεις τους δημοσιεύονται και οι ιδέες επομένως διακινούνται ελεύθερα
Αναξίμανδρος – Αναξιμένης
Ο Αναξίμανδρος δημοσίευσε επιστημονική-φιλοσοφική πραγματεία (δεν διασώζεται) σε πεζό λόγο. Ως αρχή του κόσμου θεωρεί το «άπειρον», απ’ το οποίο όλα δημιουργούνται και στο οποίο όλα επιστρέφουν, εισάγοντας έτσι την αφηρημένη σκέψη. Εκτιμά επίσης ότι η γη είναι το κέντρο του κόσμου και δεν έχει ανάγκη στηρίγματος. Το σύμπαν γι’ αυτόν μπορεί να κατανοηθεί με τη γεωμετρία.
Ο Αναξιμένης στη συνέχεια προτείνει ως αρχή του σύμπαντος τον αέρα, θεωρώντας ότι συνέχει το σύμπαν. Με την πύκνωση και αραίωση του αέρα ερμηνεύει τη διαδικασία της εμφάνισης και εξέλιξης της ζωής.
Πυθαγόρας – Ξενοφάνης
Δημιουργούν πνευματικά στον κατωιταλικό Ελληνισμό. Ο Πυθαγόρας ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τα μαθηματικά συσχετίζοντάς τα με τη μουσική και οδηγήθηκε στην άποψη ότι ο αριθμός είναι η αρχή του σύμπαντος, δίνοντας έτσι προτεραιότητα στις σχέσεις μεταξύ των όντων. Ίδρυσε σχολή που λειτουργούσε με κλειστό τρόπο ως θρησκευτική αίρεση και πολιτικός σύλλογος.
Ο Ξενοφάνης καταπολέμησε τις παραδοσιακές αντιλήψεις για τους Θεούς, με τον ισχυρισμό ότι αποτελούν κατασκευάσματα των ανθρώπων.
Η δεύτερη γενιά (εισαγωγικά)
Κατά την προσπάθεια για την αντιμετώπιση του προβλήματος της γνώσεως αμφισβητήθηκε ο καθοριστικός ρόλος των αισθήσεων και διερευνήθηκε η δυνατότητα του ανθρώπου να γνωρίζει. Παράλληλα ανιχνεύτηκε η κοινή αρχή του κόσμου (πρώτη ύλη) και ο παράγοντας που της επέτρεψε να μετατραπεί σ’ αυτό που βλέπουμε γύρω μας.
Ηράκλειτος ο Εφέσιος
Ήταν υποστηρικτής της συνεχούς αλλαγής. Εκτιμούσε ότι η διαρκής αλληλεπίδραση του ενός στοιχείου στο άλλο και η ακατάπαυστη σύγκρουσή τους (πόλεμος) έχει ως συνέπεια τη διαρκή μεταβολή των πραγμάτων, που δε συντελείται όμως αυθαίρετα αλλά με νόμους, ώστε να εξασφαλίζεται η ισορροπία και αρμονία παντού.
Έβλεπε τη φωτιά ως αρχή της ζωής και δε θεωρούσε τις αισθήσεις ως αποκλειστική πηγή γνώσεως.
Παρμενίδης
Ισχυρίστηκε ότι υπήρχαν δύο κόσμοι:
· Ο κόσμος της αλήθειας
· Ο κόσμος των φαινομένων και της δοξασίας
Στον πρώτο μπορεί να φτάσει ίσως ο άνθρωπος με την καθαρή σκέψη αποκομμένη από τις αισθήσεις, ενώ ο δεύτερος είναι προϊόν πλάνης των αισθήσεων. Σε αντίθεση με τον Ηράκλειτο υποστήριζε την πλήρη ακινησία.
Εμπεδοκλής
Η σκέψη του αποτελεί προϊόν συνδυασμού της φιλοσοφίας του Ηρακλείτου και του Παρμενίδη. Θεωρούσε ότι μολονότι οι αισθήσεις είναι αδύναμα όργανα μπορούν έως ένα σημείο να βοηθήσουν στη σύλληψη της αλήθειας.
Ως αρχή του σύμπαντος έβλεπε τέσσερα βασικά στοιχεία, αμετάβλητα καθαυτά:
α) νερό, β) αέρας, γ) γη, δ) φωτιά
Με τη μείξη και το διαχωρισμό τους όμως εξήγησε την αλλαγή και την ποικιλία του σύμπαντος και τι είδε να προέρχονται από την επενέργεια δύο αντίθετων δυνάμεων: α) του νείκους (έχθρας) και β) της φιλότητας (αγάπης)
Αναξαγόρας
Βασικός του ισχυρισμός ήταν ότι τίποτα δεν γεννιέται και τίποτα δεν χάνεται, όλα υπάρχουν εξ αρχής με τη μορφή μορίων της ύλης, η πρόσμειξη και ο διαχωρισμός των οποίων προκαλεί τη μόνη μεταβολή. Θεωρεί όμως ότι υπεύθυνος για τη διαδικασία αυτή (γένεση και φθορά των πραγμάτων – όντων) είναι ο Νους που εξουσιάζει τα πάντα.
Ατομική θεωρία: Λεύκιππος – Δημόκριτος
Με βάση τη σκέψη τους το άτομο αποτελεί τη μικρότερη ποσότητα ύλης που δε μπορεί να υποστεί άλλη τομή. Τα άτομα είναι άπειρα και βρίσκονται σε διαρκή κίνηση (δίνη), με αποτέλεσμα τη δημιουργία απείρων κόσμων από την ένωση των ομοίων. Η γένεση και φθορά εξηγήθηκε ως ένωση και διαχωρισμός των ατόμων. Τέλος, με τη συνένωση των ατόμων εξήγησαν οι ατομικοί και τη δημιουργία ποιοτήτων (χρωμάτων, γεύσεων, θερμοκρασιών) που παρατηρούμε στη φύση.
ΟΙ ΣΟΦΙΣΤΕΣ ΚΑΙ ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΟΥ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ
Οι συνθήκες εμφάνισης της Σοφιστικής. Οι μεγάλες ιστορικές και κοινωνικές μεταβολές του 5ου αιώνα π.Χ.
Με το κίνημα της Σοφιστικής αλλάζει η κατεύθυνση της φιλοσοφίας και ο τρόπος παρέμβασης των στοχαστών στην κοινωνία. Την εξέλιξη αυτή προκάλεσαν οι αλλαγές στην Ελληνική κοινωνία μετά τους Περσικούς πολέμους και οι τάσεις που είχαν εμφανιστεί στη φιλοσοφία.
Οι αλλαγές στην παιδεία
Η ανάπτυξη της πόλεως θα δημιουργήσει νέες ανάγκες σ’ όλα τα επίπεδα της ζωής με αποτέλεσμα η παραδοσιακή παιδεία να μην επαρκεί πλέον για την αντιμετώπιση των νέων συνθηκών. Οι άνθρωποι οφείλουν να έχουν πολλές και ειδικές γνώσεις για να ανταποκριθούν στην ιδιότητά τους ως πολίτες (νομικές γνώσεις, ρητορικές ικανότητες π.χ.). Για να καλυφθούν οι νέες εκπαιδευτικές ανάγκες εμφανίστηκαν οι «Σοφιστές», επαγγελματίες δάσκαλοι, ικανοί να προσφέρουν γνώσεις με πληρωμή, τις οποίες είχαν ανάγκη οι νέοι, εφ’ όσον η παιδεία ήταν ούτως ή άλλως ιδιωτική.
Η Αθήνα κέντρο παιδείας, φιλοσοφίας και πολιτισμού.
Η Αθήνα, εκμεταλλευόμενη την αίγλη που απέκτησε για τη συμβολή της στην αντιμετώπιση του Περσικού κινδύνου, αλλά και την τεράστια ναυτική της δύναμη, διαδέχτηκε ως οικονομικοπολιτικό και πνευματικό κέντρο τις πόλεις της Ιωνίας. Η νέα της θέση οφείλεται όμως και στη δημοκρατία που εκεί πρωτοεμφανίστηκε.
Στην Αθήνα αναπτύχθηκαν στο έπακρο οι τέχνες και οι επιστήμες, η φιλοσοφία και η πολιτική (εξέλιξη της δημοκρατίας – ρητορική τέχνη), με τη συνδρομή των σημαντικότερων στοχαστών του κόσμου που εγκαταστάθηκαν εκεί. Στην Αθήνα λοιπόν καλλιεργήθηκαν οι προϋποθέσεις για την ανάπτυξη της Σοφιστικής.
Οι εξελίξεις στο φιλοσοφικό στοχασμό, τα νέα ερωτήματα και οι νέες κατευθύνσεις.
Με τους Σοφιστές η φιλοσοφική σκέψη περνάει από τη φύση στον άνθρωπο, τις σχέσεις του και τα άμεσα προβλήματά του. Δεν τους απασχολεί τόσο η δυνατότητα του ανθρώπου να γνωρίσει, όσο η ύπαρξη της γνώσεως κι επομένως της αλήθειας.
Μολονότι οι απόψεις τους δεν ταυτίζονται, συγκλίνουν όμως στο σκεπτικισμό, στη σχετικότητα και αρκετές φορές στην απόλυτη άρνηση. Τέλος, δίνουν προτεραιότητα όχι στους σταθερούς νόμους της φύσεως, αλλά στον ανθρώπινο νόμο που εξαρτάται από διαφορετικές κάθε φορά συνθήκες.
Οι Σοφιστές, οι ιδέες, και η επίδρασή τους στην τότε κοινωνία
Τα έργα τους χάθηκαν, πλην ελαχίστων αποσπασμάτων, και ότι γνωρίζουμε γι’ αυτούς το πληροφορούμαστε από έναν αντίπαλό τους, τον Πλάτωνα. Παρ’ όλα αυτά μπορούμε να σχηματίσουμε μια ιδέα για τη σκέψη τους που είχε μεγάλη διάδοση και ήταν ιδιαιτέρως επιδραστική και σε άλλους στοχαστές της εποχής (Ευριπίδης, Θουκυδίδης π.χ.).
Πρωταγόρας
Ταξίδεψε πάρα πολύ και κατά διαστήματα πέρασε από την Αθήνα, συνδέθηκε με τον Περικλή, κατηγορήθηκε για ασέβεια εξ αιτίας των απόψεών του και τα βιβλία του κάηκαν.
Οι απόψεις του για τους Θεούς εισάγουν στον αγνωστικισμό: «Δε μπορώ να ξέρω ούτε ότι υπάρχουν, ούτε ότι δεν υπάρχουν , γιατί πολλά πράγματα εμποδίζουν τη γνώση και η ανθρώπινη ζωή είναι σύντομη». Εκτιμούσε ότι ο άνθρωπος Δε μπορεί να γνωρίσει τα άδηλα, έτσι η γνώση του μπορεί να είναι μόνο σχετική: «Για όλα τα πράγματα μέτρο είναι ο άνθρωπος». Εφ’ όσον ο άνθρωπος αποτελεί κριτήριο (κρίνει) της πραγματικότητας, ορίζει και την αλήθεια γι’ αυτήν. Η αλήθεια λοιπόν είναι υποκειμενική. Γίνεται έτσι κατανοητό γιατί ο Σωκράτης με τον Πλάτωνα, που αναζητούσαν την αντικειμενική αλήθεια, βρέθηκαν στον αντίποδα της σκέψης του. Ενδιαφερόταν επίσης για πολιτιστικά, κοινωνιολογικά θέματα, καθώς και για τη ρητορική.
Πρόδικος
Είχε ως βασικό του ενδιαφέρον τη γλωσσολογία, στην προσπάθειά του να διακρίνει φιλοσοφικά τις έννοιες.
Εκτιμούσε ότι οι Θεοί είναι δημιουργήματα των ανθρώπων και εξελίσσονται όσο και ο ανθρώπινος πολιτισμός.
Ιππίας
Ασχολήθηκε με πολλούς τομείς της επιστήμης και φιλοσοφίας (Μαθηματικά, Αστρονομία, Μουσική, Ρητορική, Γραμματική). Ο Πλάτων τον κατακρίνει για την υποτιθέμενη παντογνωσία του.
Ίσως ήταν ο πρώτος που κατήγγειλε τις κοινωνικές διακρίσεις ως συνέπεια των ανθρωπίνων νόμων κι όχι της φύσεως.
Γοργίας
Στο κέντρο του ενδιαφέροντός του ήταν η τέχνη της ρητορικής. Τον ενδιέφερε η δυνατότητα του λόγου να πείθει, γι’ αυτό βοήθησε πολύ στη συστηματοποίηση κι εξέλιξη της ρητορικής. Οι επεξεργασίες του στον τομέα αυτό επηρέασαν όχι μόνο τη ρητορική, αλλά και τη λογοτεχνία.
Σ’ ένα φιλοσοφικό του σύγγραμμα πάντως ήταν απόλυτα αρνητικός για την πραγματικότητα των όντων και τη γνώση τους.
Αντιφώντας
Εντρύφησε σε ζητήματα κοινωνιολογικά, ιστορίας του δικαίου και των πολιτισμών. Τον απασχόλησε η αντίθεση νόμου – φύσεως, θεωρώντας τις ανθρώπινες συμβάσεις ως πηγή των κοινωνικών διακρίσεων. Εκτιμούσε έτσι ότι όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι και διαφέρουν μόνο στο βαθμό που ο νόμος τους επιβάλλει τις όποιες ανισότητες.
Κριτίας
Από τους λίγους σοφιστές που δεν δίδασκαν, φανατικός ολιγαρχικός και αρχηγός των τριάκοντα τυράννων. Εκμεταλλεύτηκε τις σοφιστικές θεωρίες για την αντίθεση νόμου – φύσεως, με σκοπό να θεμελιώσει την άποψη πως ο νόμος δεν υπάρχει παρά για να προστατεύει τους αδυνάτους. Εκτιμούσε ότι η φύση ταυτίζεται με το δίκαιο του ισχυρού και αυτός θα πρέπει να επιβάλλει στην κοινωνία τους νόμους της φύσεως. Ακόμη και οι Θεοί για τον Κριτία είναι κατασκευάσματα των ισχυρών για να ελέγχουν τους ανθρώπους.
Μολονότι οι θεωρίες του είχαν κάποιο ενδιαφέρον, τα εγκλήματα που διέπραξε στην περίοδο της τυραννίας δεν δικαιολογούν καθόλου τον άνθρωπο που αμαύρωσε την πνευματική κίνηση της Σοφιστικής.
Οι συνέπειες της Σοφιστικής στην Ελληνική κοινωνία και σκέψη
Αν και η μετάβαση απ’ το μύθο στο λόγο γίνεται απ’ τους Ίωνες φυσικούς φιλοσόφους, η σκέψη τους δεν επηρέασε ευρέως την Ελληνική κοινωνία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η Αθήνα που έμεινε για πολύ ανεπηρέαστη απ’ τις πολιτιστικές αυτές εξελίξεις.
Αντιθέτως η Σοφιστική είχε ευρύτατη διάδοση κι επίδραση, ακόμη και σε στρώματα της κοινωνίας που δεν είχαν σχέση με τη φιλοσοφία. Αυτό εξηγείται απ’ το γεγονός ότι οι Σοφιστές ήσαν κυρίως δάσκαλοι και οι μαθητές τους είχαν ποικίλες πνευματικές ανάγκες. Οι Σοφιστές δεν δίδασκαν μόνο φιλοσοφία και οι απόψεις τους αφορούσαν σε όλα τα ζητήματα της ζωής.
Ήταν φυσικό επομένως το αμφισβητησιακό πνεύμα τους να ταράξει τις παραδοσιακές αξίες και να θεωρηθούν ως υπεύθυνοι για τη γενικότερη κρίση της εποχής εκείνης. Πολλοί μάλιστα τους θεώρησαν και υπεύθυνους για την ήττα της Αθήνας και την οριστική της υποχώρηση ως ηγεμονικής δύναμης στον τότε κόσμο.
Αναδημοσίευση κατόπιν έγκρισης από το: ekivolos.gr
