Με αυτόν τον όρο εννοούμε την νοημοσύνη με την οποία αντιμετωπίζουμε και επιλύουμε προβλήματα ουσίας και αξίας. Τη νοημοσύνη με την οποία μπορούμε να τοποθετήσουμε τη ζωή και τις πράξεις μας σε ένα ευρύτερο, πλουσιότερο και βαθύτερο πλαίσιο. Η Πνευματική νοημοσύνη είναι απαραίτητη προϋπόθεση για τη σωστή λειτουργία της διανοητικής και της συναισθηματικής νοημοσύνης.
Τα ανθρώπινα όντα είναι πνευματικά πλάσματα γιατί ωθούνται από την ανάγκη να υποβάλλουν θεμελιώδη ή υπέρτατα ερωτήματα : « Γιατί γεννήθηκα; Ποιο είναι το νόημα της ζωής μου ; Ποιος ο λόγος να συνεχίσω όταν νιώθω κουρασμένος, απογοητευμένος ή αποτυχημένος; Γιατί αξίζει τον κόπο;». Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό μας γνώρισμα ότι ωθούμαστε από μια αποκλειστικά ανθρώπινη λαχτάρα να βρούμε νόημα και αξία σε κάθε μας εμπειρία. Διψάμε για κάτι που θα μας κάνει να θέσουμε υψηλότερους στόχους, για κάτι που θα μας οδηγήσει πέρα από τον εαυτό μας και από τους χωροχρονικούς περιορισμούς.
Η πνευματική νοημοσύνη επιτρέπει στα ανθρώπινα όντα να δημιουργήσουν, να αλλάξουν τους κανόνες και να τροποποιήσουν τις περιστάσεις. Μας επιτρέπει να παίξουμε με τα όρια. Το γεγονός ότι είμαστε ολοκληρωμένα διανοητικά, συναισθηματικά και πνευματικά όντα το οφείλουμε στην ύπαρξη της πνευματικής νοημοσύνης. Στην ιδανική περίπτωση, τα τρία βασικά είδη νοημοσύνης λειτουργούν συνδυαστικά και αλληλοϋποστηρίζονται. Κάθε ξεχωριστό είδος όμως, έχει τη δική του περιοχή όπου υπερισχύει και μπορεί να λειτουργήσει ξεχωριστά. Αυτό σημαίνει ότι δεν βρισκόμαστε απαραίτητα σε χαμηλό ή υψηλό επίπεδο και στα τρία ταυτόχρονα.
Αρκετοί από τους πολυάριθμους νευρώνες στον ανθρώπινο εγκέφαλο συνδέονται μεταξύ τους με σειριακές αλυσίδες και κυκλώματα, ενώ πολλοί άλλοι συνδέονται στενά έως και με δέκα χιλιάδες νευρώνες σε νευρωνικά δίκτυα. Κανένας τύπος όμως οργανικής νευρωνικής σύνδεσης δεν συνδέει όλους τους νευρώνες του εγκεφάλου μεταξύ τους, ούτε τις διάφορες αλυσίδες νευρώνων. Ο εγκέφαλος αποτελείται από πολλά ανεξάρτητα «ειδικά συστήματα», μερικά από τα οποία επεξεργάζονται το χρώμα, άλλα τον ήχο, την αίσθηση της αφής και ούτω καθεξής.
Πώς κατορθώνει ο εγκέφαλος να συνθέτει τις ανόμοιες εμπειρίας αντίληψης μεταξύ τους; Ο Wolf Singer και ο Charles Gray μέσω πειραμάτων παρατήρησαν ότι όταν αντιλαμβανόμαστε ένα αντικείμενο, οι νευρώνες σε κάθε μεμονωμένο τμήμα του εγκεφάλου που συμμετέχει στην διεργασία, αυτή, παράγουν ταυτόχρονη ταλάντωση, σε μια συχνότητα ανάμεσα στα 35 και τα 45 Hz (κύκλους ανά δευτερόλεπτο). Νευρολογικές μελέτες σε άτομα που ασκούνται στο διαλογισμό ενισχύουν και επεκτείνουν αυτές τις θεωρίες της αντίληψης. Η εμπειρία της ενιαίας συνειδησιακής κατάστασης, όπως την περιγράφουν οι ευρισκόμενοι σε βαθύ διαλογισμό, συνοδεύεται από μια ενότητα νευρωνικών ταλαντώσεων.
Η ανάπτυξη του μαγνητικού εγκεφαλογραφήματος, που επιτρέπει μια πιο λεπτομερή και σε ευρύτερη κλίμακα μελέτη, ανέδειξε τον ρόλο των σύγχρονων νευρωνικών ταλαντώσεων στη συχνότητα των 40 Hz, που συνοψίζονται στα ακόλουθα:
Α) Μεσολαβούν στη συνειδητή επεξεργασία των πληροφοριών ανάμεσα στη διανοητική και τη συναισθηματική νοημοσύνη.
Β) Είναι η πιθανότερη νευρωνική βάση για κάθε ενοποιημένη συνειδητή εμπειρία.
Γ) Αποτελούν τη νευρωνική βάση για την εμπειρία υπερβατικού επιπέδου.
Σε πρόσφατες νευρολογικές, ψυχολογικές και ανθρωπολογικές μελέτες βρέθηκαν πολλές αποδείξεις που υποστηρίζουν ότι ο εγκέφαλος σχεδιάστηκε για να έχει υπερβατική διάσταση.
Στις αρχές της δεκαετίας του 90 ο νευροψυχολόγος Μichael Persinger και αργότερα ο νευρολόγος Ramachandran εντόπισαν την ύπαρξη ενός << θεϊκού σημείου >> στον ανθρώπινο εγκέφαλο. Το ενσωματωμένο αυτό πνευματικό κέντρο βρίσκεται ανάμεσα στους νευρωνικούς συνδέσμους, στους κροταφικούς λοβούς. Σε τομογραφίες που έχουν γίνει με εκπομπή θετικά φορτισμένων ποζιτρονίων, οι νευρωνικές αυτές περιοχές φωτίζονται κάθε φορά που τα υποκείμενα της έρευνας συζητούν για πνευματικά ή θρησκευτικά θέματα. Οι αντιδράσεις ποικίλλουν ανάλογα με τις πολιτισμικές επιρροές. Οι Δυτικοί ανταποκρίνονται στη λέξη <<Θεός>>, ενώ οι βουδιστές και άλλοι, σε σύμβολα που εκφράζουν τα δικά τους πνευματικά πιστεύω.
Οι σύγχρονες ανακαλύψεις της Νευροψυχολογίας αμφισβητούν δύο χιλιάδες χρόνια Δυτικής φιλοσοφίας σχετικά με τη φύση του νου και τα τελευταία εκατό χρόνια θεωρίας γνωστικών επιστημόνων και νευροβιολόγων που έδιναν έμφαση στο ρόλο της αισθητηριακής πρόσληψης στον καθορισμό των γνωστικών γεγονότων ενώ θεωρούσαν τη συνείδηση δευτερεύον αποτέλεσμα της συμπεριφοράς, κάτι που ο επιστήμονας μπορούσε να αγνοήσει. Μας είπαν ότι η συνείδηση είναι η αντίληψη κάποιου πράγματος και ότι ο νους είναι ένας άγραφος πίνακας ή σύνολο από νευρώνες που μπαίνει σε κίνηση από τα ερεθίσματα που προσλαμβάνει από τα εξωτερικά ερεθίσματα.
Η πρόσφατη έρευνα των Denis Pare και Rodolfo Linas για τις σύγχρονες νευρωνικές ταλαντώσεις στα 40 Hz δείχνει αντίθετα, ότι η συνείδηση είναι μια ενδογενής ιδιότητα του εγκεφάλου. Η ενδογενής συνείδηση μπορεί να τροποποιηθεί με ερεθίσματα από τον εξωτερικό κόσμο, ή μέσα από το ίδιο το περιεχόμενό της. Ένα απλό παράδειγμα υπερβατικού φαινομένου στη φύση, που είναι ανάλογο με τις νευρωνικές ταλαντώσεις των Pare και Linas, είναι ένας απόλυτα ήρεμος και διάφανος ωκεανός όπου σχηματίζονται κύματα. Το νερό του ωκεανού υπάρχει σε κάθε κύμα, είναι η ουσία κάθε κύματος, όταν όμως θεωρούμε το σκηνικό βλέπουμε μόνο τα κύματα. Αν ήμασταν τα κύματα, θα βλέπαμε μόνο τα άλλα κύματα και όχι τον ωκεανό, παρόλο που ίσως είχαμε κάποια βαθύτερη αίσθηση του ωκεανού μέσα μας.
Το ίδιο το σύμπαν μπορεί να θεωρηθεί ως ένας τέτοιος γαλήνιος και διάφανος ωκεανός ενέργειας και κάθε ύπαρξη και ον ως κύματα. Αυτό περιγράφεται στην πιο εξελιγμένη φυσική του σύμπαντος, τη θεωρία του κβαντικού πεδίου. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, το σύμπαν και οτιδήποτε αυτό περιέχει αποτελείται από ενέργεια σε διαφορετικά επίπεδα διέγερσης. Οποιαδήποτε μορφή είναι μια διέγερση του κενού και όχι το ίδιο το κβαντικό κενό. Αυτό το είδος υπέρβασης που εκφράζεται με το κβαντικό κενό είναι παρόμοιο με εκείνο που περιγράφεται ως ΤΑΟ ή Σουνιάτα σε πολλά ταοϊστικά και βουδιστικά κείμενα. Η διέγερση του κβαντικού κενού είναι σαν τις χορδές μιας κιθάρας που πάλλονται ή ταλαντώνονται. Η αναλογία αυτή μας φέρνει πιο κοντά στον εγκέφαλο, που οι νευρώνες πάλλονται όταν διεγερθούν. Επιστρέφοντας στην παρομοίωση του ωκεανού, οι σύγχρονες αυτές ταλαντώσεις είναι ο ωκεανός του βάθους, ενώ οι συγκεκριμένες αντιλήψεις, σκέψεις, συναισθήματα είναι τα κύματα.
Η σύγχρονή φυσική εγκαταλείποντας τις Ευκλείδειες προκαταλήψεις μεταμορφώνει ριζικά την άποψή μας για τη σχέση νου και κόσμου. Υιοθετώντας την παν-περιεκτική αντίληψη του σύμπαντος δέχεται τη θεμελιώδη σύνδεση μεταξύ συνείδησης και φυσικού σύμπαντος. Έχουν προταθεί πολλοί πιθανοί μηχανισμοί για να εξηγήσουν τον ρόλο του νου ως οικοδόμου της πραγματικότητας. Ένας θεωρεί την ίδια την πραγματικότητα σαν ένα <υπερ-ολόγραμμα>, το οποίο δημιουργεί ο νους για τον εαυτό του και έτσι μπορεί να το τροποποιήσει. Ένας άλλος ότι ο νους μπορεί να δημιουργήσει ένα βιοβαρυτικό πεδίο, το οποίο είναι σε θέση να αλληλεπιδράσει και να μεταβάλλει το βαρυτικό πεδίο που κυβερνά την ύλη, σε όλες του της μορφές. Ένας τρίτος ότι ο νους μπορεί να λειτουργήσει σε περιοχές που βρίσκονται έξω από τον χωρόχρονο και να επιτελέσει φαινόμενα που φυσιολογικά φαίνονται απίθανα.
Γνωστή από καιρό είναι και η θεωρία της συγχρονικότητας του Γιουνγκ με την υπόθεση της ύπαρξης ενός ψυχοειδούς παράγοντα που συνδέει τον ψυχικό με τον φυσικό κόσμο. Δεν είναι σκόπιμο να επεκταθούμε περισσότερο …; Όποια και να είναι όμως η επιστημονική εξήγηση, αυτό που προέχει είναι να μη μείνουμε εγκλωβισμένοι στις φαντασμαγορικές υλικές εφαρμογές των δυνατοτήτων του νου, (κάτι που διαφημίζεται κατά κόρον στις μέρες μας), χάνοντας έτσι τον τελικό προορισμό του, που δεν είναι να κυβερνά το βασίλειο του κάτω κόσμου, της ύλης, αλλά να υψωθεί στο θείο βασίλειο του πνεύματος.
Τα κριτήρια μιας ανεπτυγμένης πνευματικής νοημοσύνης περιλαμβάνουν:
1) Ενεργή και αυθόρμητη προσαρμοστικότητα
2) Μεγάλο βαθμό αυτοσυνείδησης
3) Ικανότητα αντιμετώπισης της οδύνης
4) Ικανότητα έμπνευσης από οράματα και ιδανικά.
5) Την άρνηση πρόκλησης βλάβης στον συνάνθρωπο, στα ζώα και στη φύση γενικότερα.
6) Την τάση να βλέπεις τη σχέση ανάμεσα στα διαφορετικά πράγματα (ολιστική αντιμετώπιση)
7) Την τάση να αναρωτιέσαι πάνω σε θεμελιώδη υπαρξιακά ζητήματα και να αναζητάς ουσιαστικές απαντήσεις.
8) Την ικανότητα που οι ψυχολόγοι αποκαλούν <<ανεξαρτησία πεδίου>>, να λειτουργείς ενάντια στη συμβατικότητα.
9) Το άνοιγμα στην υπερπροσωπική-υπερβατική ψυχολογική εμπειρία και τέλος
10) Την πλήρη Αυτοπραγμάτωση ή Αφύπνιση ή Φώτιση.
Η πνευματική νοημοσύνη δεν έχει συνεπώς απαραίτητα σχέση με τη θρησκεία. Δεν μας εκπλήσσει το εύρημα ότι πολλοί ανθρωπιστές και άθεοι έχουν υψηλή πνευματική νοημοσύνη και πολλοί θρησκευόμενοι χαμηλή. Έρευνες που έγιναν ήδη πριν από 50 χρόνια από τον ψυχολόγο Allport έδειξαν ότι οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν πνευματικές εμπειρίες έξω από τους περιορισμούς του κατεστημένου των θρησκευτικών δογμάτων. Η πνευματική νοημοσύνη δεν εξαρτάται από τον πολιτισμό, ούτε από τις αξίες, αλλά δημιουργεί τη δυνατότητα να έχουμε αξίες. Δίνει στη θρησκεία υπόσταση (ίσως και νόημα ύπαρξης), αλλά δεν εξαρτάται από αυτήν.
Η πνευματική νοημοσύνη είναι η πυξίδα μας στις ακραίες καταστάσεις. Τα πιο έντονα υπαρξιακά προβλήματα της ζωής παρουσιάζονται έξω από το πεδίο του καθημερινού και αναμενόμενου, έξω από τους συμβατικούς κανόνες, πέρα από την εμπειρία του παρελθόντος, πέρα από εκείνο που ξέρουμε πως θα χειριστούμε. Στη θεωρία του χάους, το <<όριο>> είναι εκείνο το σημείο ανάμεσα στην τάξη και στο χάος, ανάμεσα στην οικεία αίσθηση του εαυτού μας και στην απόλυτη διάλυση.. Είναι το σημείο όπου μπορούμε να λειτουργήσουμε πιο δημιουργικά. Η πνευματική νοημοσύνη, η βαθιά διαίσθηση της ουσίας και της αξίας των πραγμάτων, μας καθοδηγεί όταν βρισκόμαστε στο «όριο». Είναι η συνείδησή μας.
Η συλλογική πνευματική νοημοσύνη είναι χαμηλή στη σύγχρονη κοινωνία. Ζούμε σε έναν πολιτισμό που βρίσκεται σε πνευματικό λήθαργο και ο οποίος διακρίνεται για τον υλισμό, το συμφέρον, τον εγωκεντρισμό, την έλλειψη ουσίας και την ανυπαρξία αφοσίωσης. Η συλλογική αλλαγή δεν μπορεί παρά να περάσει από την ατομική. Μπορούμε να κάνουμε πολλά για να βελτιώσουμε την προσωπική μας πνευματική νοημοσύνη, αφιερώνοντας χρόνο και ενέργεια στα θεμελιώδη ερωτήματα, αναζητώντας τη σχέση ανάμεσα στα πράγματα, φέρνοντας στην επιφάνεια το ουσιώδες και το αληθινό, στοχαζόμενοι πάνω στη φύση των παραισθήσεών μας, αποκτώντας περισσότερη αυτοσυνείδηση και εσωτερική ενότητα.
