Οπως έγραψε ο Ουίλιαμ Τζέιμς το 1890, «το γεγονός ότι η ζωή μας φαίνεται συναρπαστική, οφείλεται στην αίσθησή μας ότι αποφασίζουμε για τα πράγματα κάθε στιγμή και ότι τίποτε δεν είναι προαποφασισμένο αναρίθμητα χρόνια πριν».
Φυσικοί, νευρολόγοι και μηχανικοί ηλεκτρονικών υπολογιστών συμμετέχουν πλέον στη συζήτηση των επιγόνων του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη περί της ουσίας της ελεύθερης βούλησης, εάν διαθέτουμε ή όχι κι αν όχι γιατί μέχρι πρότινος πιστεύαμε ότι είχαμε. «Πρόκειται για αυταπάτη; Ιδού η απορία», τόνισε ο φιλόσοφος των επιστημών, Μάικλ Σέλμπερσταϊν του Πανεπιστημίου του Μέριλαντ, προσθέτοντας ότι το δεύτερο ερώτημα είναι εάν η δημόσια συζήτηση του θέματος θα υποδαυλίσει τον πόλεμο των πολιτισμών.
«Εάν οι άνθρωποι σκανδαλίζονται με τη θεωρία της εξέλιξης, πώς θα αντιδράσουν άραγε εάν οι επιστήμονες τους πουν ότι δεν είναι τίποτε περισσότερο από εξελιγμένες σάρκινες μηχανές;» συμπλήρωσε ο κ. Σέλμπερσταϊν.
«Οταν αναρωτιόμαστε εάν η ελεύθερη βούληση είναι αυταπάτη, εισερχόμαστε σε μια άβυσσο. Είναι σαν να κάνουμε βουτιά στον νιχιλισμό και την απογοήτευση», υποστήριξε ο καθηγητής γνωσιολογίας Ντάνιελ Ντένετ.
Τα πάντα είναι πιθανά
Σύμφωνα με τον παραδοσιακό ορισμό του όρου οι άνθρωποι είναι ελεύθεροι ηθικοί παράγοντες, οι πράξεις των οποίων δεν είναι προκαθορισμένες. Τα πάντα είναι πιθανά. Κάθε επιλογή είναι αβίαστη, αλλά όχι τυχαία. «Αυτό φαντάζει παράλογο. Κάθε φυσικό σύστημα αποδείχθηκε είτε ντετερμινιστικό είτε τυχαίο. Συνεπώς πώς είναι δυνατόν οι ανθρώπινες πράξεις να μην προκαθορίζονται και να μην είναι τυχαίες;» αναρωτιέται ο δρ Σέλμπερσταϊν.
Ορισμένοι φυσικοί όμως υποστηρίζουν ότι η ελεύθερη βούληση αποτελεί προϋπόθεση για την ανακάλυψη θεωριών και τον σχεδιασμό πειραμάτων. Αυτό επιβεβαιώνεται από την κβαντική φυσική, τη θεωρία που θεμελιώνει την πραγματικότητα στην τυχαία εναλλαγή μικροσκοπικών σωματιδίων. «Αυτό αποτελεί σημάδι, όχι απόδειξη ότι διαθέτουμε ελεύθερη βούληση», τονίζει ο Αυστριακός κβαντοφυσικός Αντον Ζίλινγκερ. Οπως έδειξαν τα πειράματα του δρος Λίμπετ του ’70, η λογική συνείδηση ακολουθεί κατά πόδας το ασυνείδητο.
Ο άνθρωπος έχει την ψευδαίσθηση ότι έχει αποφασίσει πριν ενεργήσει.
«Βλέπουμε τις δύο κορυφές του παγόβουνου, τη σκέψη και τη δράση, και τις συνδέουμε», τονίζει ο καθηγητής Ψυχολογίας του Χάρβαρντ Νταν Βέγκνερ. Τα περισσότερα όμως συμβαίνουν κάτω από την επιφάνεια. Η λογική συνείδηση συχνά παρασύρεται σε πολλές πράξεις. Η πολλή σκέψη βλάπτει τους αθλητές. Πολλοί συγγραφείς νιώθουν ότι κάποιος τους υπαγορεύει το κείμενο μέσα στο κεφάλι τους.
Ο δρ Ντένετ υποστηρίζει ότι η ελεύθερη βούληση και ο ντετερμινισμός μπορούν να συνυπάρξουν. «Εχουμε τη δύναμη να ασκήσουμε βέτο στις ορέξεις μας και στη συνέχεια βέτο στα βέτο μας. Εχουμε τη δυνατότητα της φαντασίας, μπορούμε να δούμε και να φανταστούμε το μέλλον», υπογραμμίζει ο δρ Βέγκνερ. Υπ’ αυτή την έννοια, η αιτιότητα δεν είναι ο εχθρός, αλλά ο φίλος μας, καθώς μας δίνει τη δυνατότητα να βλέπουμε μπροστά και να σχεδιάζουμε καθιστώντας μας ηθικά άτομα.
Αλλοι φιλόσοφοι διαφωνούν με τον βαθμό και τη φύση αυτής της «ελευθερίας». Η διαφωνία τους έγκειται στο κατά πόσο τα σύνολα πραγμάτων, είτε πρόκειται για ηλεκτρόνια ή ανθρώπους, μπορούν να υπερβούν την καταγωγή τους και να παράγουν νέα φαινόμενα, όπως ο εγκέφαλος, η δημοκρατία και το χρηματιστήριο, τα οποία αναπτύσσονται φυσικά σύμφωνα με τους νόμους της Φυσικής.
ΠΗΓΗ: Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
