“Πουθενά αλλού η τάσις της φιλοσοφίας δεν ήτο τόσον ζωηρά, όσον εις τας Ινδίας”.*1
* Βλ. Will Durant, Παγκόσμιος Ιστορία του Πολιτισμού.
Πηγή: ΝΕΑ ΑΚΡΟΠΟΛΗ – nea-acropoli.gr: Πραγματικά, ίσως δεν υπάρχει άλλος λαός στον κόσμο με τόσο έντονο φιλοσοφικό πνεύμα όσο ο λαός της Ινδίας. Και μάλιστα η φιλοσοφική του στάση δεν εκφράζεται μόνο με μια θεωρητική και διανοητική απασχόληση με τα φιλοσοφικά θέματα, αλλά και με μία πρακτική στάση, με έναν τρόπο ζωής. Το πιο γνωστό παράδειγμα για τους Δυτικούς αυτής της “πρακτικά εφαρμοσμένης” φιλοσοφικής στάσης είναι ο Γκάντι.
Όμως από πού ξεκινά η ινδική φιλοσοφία; Πού βρίσκονται οι απαρχές της; Και πώς εξελίχτηκε και εκφράστηκε με το πέρασμα των αιώνων; Ο χώρος της ινδικής φιλοσοφίας καλύπτει ένα τεράστιο φάσμα τόσο μέσα στο χρόνο όσο και στους τρόπους έκφρασης. Έτσι θα προσπαθήσουμε να δώσουμε μια σκιαγράφηση και κατόπιν εξαρτάται από τον καθένα αναγνώστη να ανατρέξει και σε άλλες πηγές που ασχολούνται με το θέμα όσο και στα ίδια τα ινδικά κείμενα-βάσεις που μπορεί να βρει. Καταρχήν να επισημάνουμε ότι η ινδική φιλοσοφία έχει την τιμή να θεωρείται ως η αρχαιότερη στον κόσμο. Ίσως η ελληνική φιλοσοφία να έχει γίνει περισσότερο γνωστή και να έχει επηρεάσει περισσότερο τη Δύση, αλλά υπάρχουν ινδικά φιλοσοφικά κείμενα (Ουπανισάδ) αρχαιότερα από οποιοδήποτε γνωστό κείμενο ελληνικής φιλοσοφίας. Άλλωστε είναι γνωστό ότι ο Πυθαγόρας, ο μεγαλύτερος πρωτοπόρος της φιλοσοφίας στη Δύση, μαθήτευσε στην Ινδία. Επίσης έχει επισημανθεί η ομοιότητα της πλατωνικής φιλοσοφίας με την ινδική -και κυρίως με τις Ουπανισάδ- καθώς και της φιλοσοφίας του Πλωτίνου ο οποίος, επίσης χωρίς αποτέλεσμα, προσπάθησε να φτάσει στην Ινδία. Ένα ακόμη σημαντικό και μυστηριώδες πρόσωπο ταξίδεψε και διδάχτηκε στην Ινδία. Πρόκειται για τον Απολλώνιο τον Τυανέα, η ζωή και η δράση του οποίου μοιάζει με των Ινδών φιλοσόφων αλλά και του ίδιου του Χριστού.
Όμως ας ξεκινήσουμε με την πηγή και την αφετηρία της ινδικής φιλοσοφίας: πρόκειται για τις Βέδες, τα αρχαιότερα και τα μεγαλύτερα θρησκευτικά κείμενα της Ινδίας αλλά και του κόσμου. Επί αιώνες διατηρήθηκαν προφορικά και κάποια στιγμή καταγράφτηκαν και διατηρήθηκαν έτσι μέχρι σήμερα. Χωρίζονται σε τέσσερα τμήματα: τη Rig-Veda, τη Yajur-Veda, τη Sama-Veda και την Atharva-Veda. Αυτά τα κείμενα αποτελούν τις Βέδες με την ανώτερη έννοια.
Όμως, σε μία ευρύτερη έννοια περιλαμβάνουν και ένα άλλο πολύ μεγάλο σύνολο κειμένων τα οποία ασχολούνται με το σχολιασμό, την εμβάθυνση και την ανάπτυξη του τεράστιου, σύνθετου, συμβολικού περιεχομένου των Βεδών. Πρόκειται για τις Βραχμάνας, τα Αρανύακας και τις Ουπανισάδ. Όλα αυτά τα κείμενα με τον τεράστιο όγκο τους αποτελούν την πηγή και την αφετηρία της ινδικής φιλοσοφικής σκέψης αλλά και όλου του ινδικού πολιτισμού γενικότερα. Βρίσκουμε σε αυτά ερωτήσεις και απαντήσεις για πάμπολλα μεταφυσικά, θεολογικά, ανθρωπολογικά, κοσμολογικά, γνωσιολογικά, οντολογικά και άλλα θέματα. Εδώ ας προσθέσουμε ότι οι Βέδες -όπως η Βίβλος για το χριστιανικό κόσμο του Δυτικού πολιτισμού- θεωρούνται ως έργα θείας έμπνευσης και αποκάλυψης. Μάλιστα, τα φιλοσοφικά συστήματα που αναπτύχθηκαν στην Ινδία χωρίζονται σε δύο μέρη:
Αυτά που δέχονται τη θεία προέλευση και το κύρος των Βεδών και αυτά που δεν τα δέχονται. Ούτως ή άλλως δεν γίνεται να αγνοηθούν οι Βέδες, γιατί η επίδρασή τους στη ζωή, τη σκέψη και την εξέλιξη του ινδικού λαού και πολιτισμού είναι τεράστια και αναμφισβήτητη.
Όμως εκτός από τις Βέδες υπάρχουν και άλλα έργα που τροφοδοτούν με εμπνεύσεις και επηρεάζουν την ινδική φιλοσοφία. Ακόμη δε περιέχουν φιλοσοφικές αντιλήψεις πολύ ενδιαφέρουσες και πολύ υψηλές -όπως στην περίπτωση της Μπαγκαβάτ Γκίτα- και γι’ αυτό δεν γίνεται να αγνοηθούν. Πρόκειται για τις Σούτρες, τις Σάστρας, τις Πουράνας και τα μεγάλα έπη Μαχαμπάρατα και Ραμαγιάνα καθώς και το μεγαλύτερο φιλοσοφικό-θρησκευτικό κείμενο όλων των εποχών, την Μπαγκαβάτ Γκίτα.
Αφού λοιπόν αναφέραμε από άποψη κειμένων τα πλαίσια μέσα στα οποία αναπτύσσεται και εκφράζεται η ινδική φιλοσοφία, θα προχωρήσουμε στην παρουσίαση των κυριότερων ινδικών φιλοσοφικών συστημάτων. Καταρχήν έχουμε τις έξι Δαρσάνας ή ορθόδοξες σχολές της ινδικής φιλοσοφίας. Πρόκειται για έξι σχολές οι οποίες αποτελούν αυτοτελή συστήματα φιλοσοφικής σκέψης τα οποία δέχονται τις Βέδες και προσφέρουν το καθένα το δικό του τρόπο θεώρησης των αιώνιων φιλοσοφικών προβλημάτων, όπως τι είναι ο Θεός, ο Κόσμος και ο Άνθρωπος. Τα φιλοσοφικά αυτά συστήματα γενικά παρουσιάζονται με την ακόλουθη σειρά
Το σύστημα Nyaya
Πρόκειται για ένα σύστημα Λογικής. Εξετάζει τις μεθόδους με τις οποίες ο άνθρωπος μπορεί να φτάσει στην ορθή γνώση μέσω των σωστών συλλογισμών, απορρίπτοντας τους λανθασμένους. Μοιάζει πολύ με την αριστοτελική φιλοσοφία (κυρίως τη Λογική) και είχε κάποια επίδραση στην ινδική σκέψη όπως ο Αριστοτέλης στη Δύση. Έδωσε στα διάφορα άλλα φιλοσοφικά συστήματα ένα εργαλείο για να διατυπώσουν τις απόψεις τους και τα επιχειρήματά τους. Άλλωστε η ίδια η λέξη Νυάγια σημαίνει “επιχείρημα”. Ιδρυτής του συστήματος θεωρείται ο Γκοτάμα (3ος αι. π.Χ.). Σε αυτόν αποδίδεται το κύριο έργο της σχολής, το Νυάγια Σούτρα, το οποίο χωρίζεται σε 5 βιβλία. Εκ πρώτης όψεως θα έλεγε κανείς ότι το σύστημα αυτό διοχετεύει τον ορθό τρόπο σκέψης και έκθεσης λογικών συμπερασμάτων. Όμως στόχος του είναι, όπως και όλων των φιλοσοφικών συστημάτων της Ινδίας, η λύτρωση του ανθρώπου από την άγνοια και το ψέμα όπου βρίσκεται βυθισμένος. Είναι ένα αναλυτικό σύστημα φιλοσοφίας το οποίο δίνει απαντήσεις σε γνωσιολογικά, ορθολογικά και θεολογικά προβλήματα. Εκτός από την αριστοτελική λογική που συναντούμε σ’ αυτό το σύστημα, μπορούμε να πούμε ότι είναι πρόδρομος και του πραγματισμού του Ουίλιαμ Τζέιμς καθώς και της Σημειωτικής που βρίσκεται σε εξέλιξη στις μέρες μας.
Το σύστημα Βεσεσίκα (Vaishesika)
Πρόκειται για ένα κοσμολογικό φιλοσοφικό σύστημα. Μας θυμίζει τις αντιλήψεις του Δημόκριτου και του Λεύκιππου στην αρχαία Ελλάδα. Ιδρυτής του θεωρείται ο Κάναντα, ο οποίος παρουσιάζει αυτή τη φιλοσοφία στο έργο του Βεσεσίκα Σούτρα. Η ονομασία του συστήματος προέρχεται από τη λέξη Βισέσα (Vishesha) που σημαίνει διαφορά, ιδιομορφία, το μερικό. Οι έννοιες του ατόμου και της ποικιλίας βρίσκονται στο επίκεντρο αυτής της σχολής, η οποία εξετάζει την ειδοποιό διαφορά που κάνει κάθε πράγμα του κόσμου να διαφέρει από το άλλο, έχοντας έτσι τη δική του “ατομικότητα”.
Στο θέμα της γνωσιολογίας το Βεσεσίκα δεν διαφέρει από το Νυάγια, μάλιστα τα δύο συστήματα θεωρούνται ως συμπληρωματικά ή ως δύο όψεις ενός φιλοσοφικού συστήματος. Θέμα του Βεσεσίκα είναι η κοσμολογία, το τι είναι και από τι αποτελείται ο κόσμος και εκθέτει τη λεγόμενη ατομική θεωρία, όπως θα λέγαμε σήμερα. Δηλαδή, ότι ο κόσμος αποτελείται από τα άτομα τα οποία είναι οι έσχατες αρχές στις οποίες μπορούμε να φτάσουμε. Από τους συνδυασμούς των ατόμων προέρχονται τα στοιχεία Γη, Νερό, Φωτιά και Αέρας και δημιουργείται ο κόσμος. Μπορούμε να πούμε ότι κάτω από την περιπλοκότητα του κόσμου, αυτό το σύστημα ωθεί τον ανθρώπινο νου να διαισθανθεί την ύπαρξη μιας μοναδικής αιώνιας ουσίας. Οι πολύ απλές ουσίες είναι αιώνιες, οι σύνθετες είναι πρόσκαιρες. Η σύνθεση και κατ’ επέκτασιν η ύπαρξη του σύμπαντος και η διάλυση διαδέχονται η μία την άλλη αέναα.
Έτσι έχουμε την παρουσίαση για τους αιώνιους κύκλους των Μανβάνταρα -Εκδήλωση του Σύμπαντος- και Πραλάγια -Διάλυση. Στη φάση της Διάλυσης τα άτομα διαχέονται στο χώρο ο οποίος αποτελεί τον “ωκεανό των ατόμων”. Πρόκειται για ένα περίπλοκο σύστημα κοσμολογίας, γιατί περιέχει συνεχείς παρουσιάσεις “σειρών” από απλά και σύνθετα στοιχεία. Οι απλές και αιώνιες ουσίες είναι: η Γη, το Νερό, ο Αέρας, η Φωτιά, ο Αιθέρας, ο Χρόνος, ο Χώρος, η Ψυχή και το Πνεύμα. Στην κατάσταση Πραλάγια παραμένουν ο Χώρος, ο Χρόνος και ο Αιθέρας μαζί με τα απλά άτομα. Σε αυτή την έκθεση των ουσιών συναντούμε την αντίληψη για τα τέσσερα στοιχεία από τα οποία αποτελείται ο κόσμος και το πέμπτο στοιχείο, τον Αιθέρα (Ακάσα). Έτσι, μέσω αυτού του συστήματος θυμόμαστε, εκτός από τους “ατομικούς” φιλοσόφους, και τον “Τίμαιο” του Πλάτωνα με την κοσμολογία που περιέχει. Η Ψυχή και το Πνεύμα αναφέρονται στις ανώτερες αρχές του ανθρώπου και ο Χώρος και ο Χρόνος στο Σύμπαν.
Όταν τα άτομα βρίσκονται σε διάλυση ωθούνται ξανά στην ένωση και στη δημιουργία εξαιτίας μιας εσώτερης δύναμης που διαπερνά τα πάντα και ονομάζεται από την Βεσεσίκα, Αδρίστα. Αυτό το σύστημα θεωρείται υλιστικό, όπως και φαινομενικά παρουσιάζεται. Όμως η ενασχόλησή του με λεπτές και άυλες ουσίες καθώς και με ηθικά θέματα και την τελική απολύτρωση του ανθρώπου, μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για ένα πνευματικό φιλοσοφικό ιδεώδες που αναζητά έναν αιώνιο τρόπο ύπαρξης πέρα από τα περίπλοκα φαινόμενα που προκαλούν οι πρόσκαιρες “σχέσεις των ατόμων”.
Το σύστημα Σαμκύα (Samkhya)
Πρόκειται για ένα από τα σημαντικότερα φιλοσοφικά συστήματα της Ινδίας. Η ονομασία του σημαίνει “απαρίθμηση” και ακριβώς το Σαμκύα εξετάζει και απαριθμεί τις βασικές πραγματικές αρχές από τις οποίες αποτελείται ο κόσμος, το Σύμπαν. Ιδρυτής του θεωρείται ο Καπίλα (7ος αι. π.Χ.) στον οποίο αποδίδεται το Σαμκύα Σούτρα, που όμως σώζεται με βάση μία μεταγενέστερη εκδοχή του. Άλλο σημαντικό σύγγραμμα για τη φιλοσοφία Σαμκύα είναι το έργο Σαμκύα-Καρίσμα του Ισβαρακρίσνα. Θεωρείται ως ο αντίποδας του συστήματος της Βεδάντα, γιατί είναι ένα δυαδιστικό σύστημα, ενώ η Βεδάντα πρεσβεύει τον μη δυϊσμό, όπως θα δούμε παρακάτω.
Κατά το Σαμκύα, δύο είναι οι βασικές συμπαντικές Αρχές: ο Πουρούσα και η Πρακρίτι -το Πνεύμα και η Ύλη. Η Πρακρίτι ως πρωταρχική ύλη κάτω από την επίδραση του Πουρούσα, μέσα από μία εξελικτική διαδικασία, φέρνει στο φως τα Τάτβας, τα στοιχεία από τα οποία αποτελείται ο κόσμος. Στην εξελικτική πορεία κατά την οποία από το Πνεύμα-Πουρούσα και την Υλη-Πρακρίτι φτάνουμε στον εκδηλωμένο πολλαπλό κόσμο, το Σαμκύα αφ’ ενός μεν απαριθμεί τα στοιχεία που συνθέτουν τον κόσμο, αφ’ ετέρου δε αναπτύσσει τις λειτουργίες και τις σχέσεις τους. Μέσα σε αυτή την “απαρίθμηση” των εξελικτικών σκαλοπατιών της Πρακρίτι-Υλης εξετάζεται βέβαια όχι μόνο το Σύμπαν αλλά και ο Άνθρωπος, καθώς και οι δρόμοι μέσα από τους οποίους μπορεί να φτάσει στη λύτρωση. Συναντούμε και μέσα στο Σαμκύα την περιγραφή των στοιχείων που συνθέτουν τον Κόσμο και τον Άνθρωπο, όπως στο Βεσεσίκα, αλλά και την παρουσίαση των διδασκαλιών για τις ιδιότητες της Φύσης, τις λεγόμενες τρεις Γκούνας, τον Εσωτερικό Άνθρωπο, το Κάρμα (το νόμο της Αιτίας και του Αποτελέσματος) και τη Μετενσάρκωση.
Ο χρόνος είναι σχετικός, κατά το Σαμκύα. Ο άνθρωπος φτάνει στην απελευθέρωση αν κατορθώσει να αποσπάσει το πνεύμα του (θα μπορούσαμε να το ονομάσουμε ατομικό Πουρούσα) από τα δεσμά του με την ύλη. Αυτή η κατάσταση -στόχος του Σαμκύα- ονομάζεται κατάσταση Κεβαλάγια. Πώς όμως ο άνθρωπος θα φτάσει από την Ύλη στο Πνεύμα, από τη γήινη ύπαρξη στο Θεό; Τον τρόπο εξετάζει και παρουσιάζει το επόμενο φιλοσοφικό σύστημα, το οποίο είναι συμπληρωματικό του Σαμκύα. Το σύστημα της Γιόγκα.
Το σύστημα της Γιόγκα (Yoga)
Πρόκειται για το φιλοσοφικό σύστημα που έγινε γνωστό περισσότερο από όλα τα άλλα που αναφέρουμε, στη Δύση. Πρόκειται για ένα πανάρχαιο σύστημα, το οποίο συστηματοποιήθηκε στις λεγόμενες Γιόγκα Σούτρα του Πατάντζαλι. Σημαντική αναφορά για τη Γιόγκα -καθώς και για τις φιλοσοφικές αντιλήψεις του σαμκύα που αναφέραμε πιο πάνω- γίνεται και στην Μπαγκαβάτ Γκίτα. Η λέξη Γιόγκα σημαίνει ένωση και υποδηλώνει το στόχο του ίδιου του φιλοσοφικού αυτού συστήματος που είναι η ένωση του ανθρώπου με ό,τι ανώτερο υπάρχει μέσα του, με το Σύμπαν και το Θεό. Η Γιόγκα όπως έγινε γνωστή στη Δύση τα τελευταία χρόνια δεν αντιπροσωπεύει το πραγματικό φιλοσοφικό σύστημα της Γιόγκα, αλλά την “εισαγωγή” στο δρόμο της Γιόγκα, γνωστή ως Χάθα Γιόγκα.
Η Γιόγκα χωρίζεται σε 4 κύρια είδη ή στάδια, τα οποία διαδέχονται το ένα το άλλο:
Κάρμα Γιόγκα: είναι η Γιόγκα της Δράσης και μάλιστα της ορθής δράσης έτσι όπως παρουσιάζεται στην Μπαγκαβάτα Γκίτα: Δράση ανιδιοτελής, από καθήκον και όχι για προσωπικά οφέλη.
Μπάκτι Γιόγκα: Είναι η Γιόγκα της Αφοσίωσης, της Αγάπης και της Λατρείας. Μέσα από την αγνή αφοσίωση σε μία θεότητα (που συμβολίζει το ιδεώδες που θέλει να κατακτήσει ο λάτρης) ο λάτρης προσφέρει τον εαυτό του για το καλό της Ανθρωπότητας. Η αγνή αγάπη για όλα τα όντα αποτελεί την κατάκτηση αυτού του σταδίου.
Γνιάνα Γιόγκα: Είναι η Γιόγκα της Γνώσης. Εδώ ο αναζητητής πρέπει να προσπαθήσει να κατακτήσει την ορθή γνώση και να ξεπεράσει την άγνοια. Να αποχωριστεί από το ψέμα και να ενωθεί με την Αλήθεια.
Ράτζα Γιόγκα: Είναι η Βασιλική Γιόγκα, η κορωνίδα όλων των άλλων. Αφού ο γιόγκι έχει ξεπεράσει τα προηγούμενα στάδια, φτάνει τώρα, μέσα από τη συνεχόμενη χρήση της Αλήθειας την οποία έχει κατακτήσει, στη Σοφία που εκφράζεται σαν ένωση με τον πραγματικό εαυτό του, το Σύμπαν, το Θεό, το Απόλυτο που βρίσκεται πέρα από τα πάντα.
Πριν από την ενασχόληση του ασκούμενου με τα είδη της Γιόγκα που αναφέραμε παραπάνω -η οποία, σημειωτέον, πάντα πρέπει να γίνεται με την καθοδήγηση ενός πεπειραμένου δασκάλου- υπάρχει ένα προπαρασκευαστικό στάδιο κατά τη διάρκεια του οποίου εξαγνίζει και προετοιμάζει τον εαυτό του για το δρόμο της Γιόγκα. Πρόκειται για τη λεγόμενη Χάθα Γιόγκα, η οποία περιλαμβάνει ένα σύνολο προκαταρκτικών ασκήσεων μέσα στις οποίες περιλαμβάνονται ασκήσεις αναπνοής ή στάσεων του σώματος που εναρμονίζουν τις ενέργειες που κυκλοφορούν μέσα στο ανθρώπινο σώμα. Σαν ένα είδος γυμναστικής, είναι η πιο γνωστή Γιόγκα στη Δύση και λανθασμένα ταυτίζεται με το σύνολο της Γιόγκα.
Το τελικό στάδιο της Γιόγκα είναι το Σαμάντι, η Ένωση με τα πάντα, κάτι πολύ δύσκολο να περιγραφεί. Είναι πολύ σημαντικό εδώ να αναφέρουμε ότι μέσα στο σύστημα της Γιόγκα διατηρήθηκε ένα ολοκληρωμένο συγκρότημα γνώσεων για τη φυσιολογία των λεπτότερων σωμάτων του ανθρώπου. Ο ασκούμενος στη Γιόγκα μπορεί, μέσα από ειδικές ασκήσεις, να συνειδητοποιήσει και να ενεργοποιήσει τα λεπτότερα σώματα μέσω μιας μυστηριώδους δύναμης, της Κουνταλίνι, που λέγεται ότι κατοικεί μέσα στο ανθρώπινο σώμα στη βάση της σπονδυλικής στήλης.
Όταν αφυπνιστεί, ανεβαίνει προς τα πάνω ενεργοποιώντας 7 κέντρα ενέργειας τα οποία βρίσκονται μέσα στο σώμα και ονομάζονται Τσάκρα. Η όλη διαδικασία όμως περικλείει και κινδύνους, κυρίως αν ο άνθρωπος δεν είναι αγνός και ανιδιοτελής.
“Δεν υπάρχει γνώση ανώτερη από το Σαμκύα ούτε δύναμη ανώτερη από τη Γιόγκα”
Το σύστημα Πούρβα Μιμάμσα
Πρόκειται για το λιγότερο γνωστό σύστημα. Τα υπόλοιπα συστήματα, παρά την παραδοχή των Βεδών, θεωρείται ότι οδηγούν σε μία αναζήτηση πιο πολύ φιλοσοφική. Χωρίς να απορρίπτουν, απομακρύνουν από το λατρευτικό δρόμο της Βέδας και στηρίζουν τον αναζητητή στις δικές του εσωτερικές δυνάμεις. Ο ιδρυτής αυτού του συστήματος, ο Τζαϊμίνι, προτείνει μία επιστροφή στο λατρευτικό και τελετουργικό τρόπο ζωής των Βεδών και προτρέπει τους ανθρώπους να επιστρέψουν στην παράδοση των τελετουργιών, οι οποίες γι’ αυτόν έχουν θείο κύρος. Επειδή τα υπόλοιπα συστήματα αλλά και ο ανερχόμενος βουδισμός δεν ευνοούσαν αλλά μάλλον απομάκρυναν από τις βραχμανικές παραδόσεις, η Πούρβα Μιμάμσα εξετάζει ξανά τις Βέδες και προσπαθεί να στηρίξει φιλοσοφικά τις αρχές τους και να ερμηνεύσει τον εσωτερικό συμβολισμό των τυπικών λατρείας.
Προώθησε, δηλαδή, ένα είδος “φιλοσοφικής πίστης” στις Βέδες, στις Βραχμάνας, στα παραγγέλματα και στα τυπικά τους. Στόχος και αυτού του συστήματος -το οποίο, εκτός των άλλων, περιλαμβάνει τη λογική και γνωσιολογία- είναι η λύτρωση (Moksa).
Το σύστημα Βεδάντα
Πρόκειται για το σημαντικότερο φιλοσοφικό σύστημα της Ινδίας, που πηγάζει από τις Ουπανισάδ. Βασίζεται στη Βεδάντα Σούτρα ή Βραχμασούτρα του Μπανταραγιάνα. Πρόκειται για ένα περίπλοκο και πολύ συμβολικό κείμενο το οποίο αποδίδεται από μερικούς στον Βυάσα, τον σοφό ποιητή συγγραφέα της Μαχαμπάρατα. Περιέχει 555 αφορισμούς -σύντομες φράσεις- που χωρίζονται σε 4 κεφάλαια από τα οποία το καθένα χωρίζεται σε 4 μέρη. Στόχος της Βράχμα Σούτρα είναι “να γνωρίσουμε το Βράχμαν”, όπως σημειώνει το κείμενό της αρχίζοντας. Ακολούθησαν πολλά σχόλια πάνω στο σκοτεινό, συμβολικό κείμενο της Βράχμα Σούτρα. Τα κυριότερα ανήκουν στους Ινδούς φιλοσόφους του Μεσαίωνα Σανκάρα, Ραμανγιάνα, και άλλους. Από αυτούς ο μεγαλύτερος είναι ο Σανκάρα, ένας από τους μεγαλύτερους φιλοσόφους όλων των εποχών.
Τι είναι όμως το Βράχμαν; Πρόκειται για μία ουσία η οποία είναι πιο πέρα και πιο πάνω από τον Πουρούσα και την Πρακρίτι, τις δύο αρχές της Σαμκύα. Έτσι, σύμφωνα με αυτό το σύστημα ξεπερνιέται ο δυαδισμός του Σαμκύα. Αλλά ταυτόχρονα δεν θεωρείται μονιστικό σύστημα, γιατί δέχεται και τις δύο αρχές τις οποίες ενώνει κατόπιν στο Βράχμαν. Έτσι, αποκαλέστηκε μη δυιστικό σύστημα ή σύστημα μη δυιστικού μονισμού. Ανάλογα με τον τρόπο έκφρασης αυτού του συστήματος και την τοποθέτηση απέναντι στον δυισμό, έχουμε τρεις σχολές της Βεδάντα: του Δυισμού (Ντβάιτα Βεδάντα), του Σχετικού Μη Δυισμού (Βισισταντβάιντα Βεδάντα) και του απόλυτου Μη Δυισμού (Αντβάιντα Βεδάντα). Σύμφωνα λοιπόν με αυτή τη φιλοσοφία, τα πάντα είναι μία και μοναδική ουσία: το Βράχμαν.
Πουρούσα – Πνευματική Πρακρίτι -Υλη καθώς και όλες οι άλλες ουσίες, πραγματικότητες και φαινόμενα που αντιλαμβανόμαστε, τότε, τι είναι; Πρόκειται για εκφράσεις της ίδιας ουσίας που εκδηλώνεται μέσα από την πολλαπλότητα, αν και κατά τον Σανκάρα η μία ουσία, το Βράχμαν, παραμένει μία και δεν αλλάζει. Η πολλαπλότητα και η φαινομενικότητα οφείλονται στην περιορισμένη μας αντίληψη που μας εμποδίζει να διακρίνουμε την ενότητα πίσω από την πολλαπλότητα. Κύριος αίτιος για την περιορισμένη αντίληψη είναι η άγνοια, την οποία πρέπει να καταπολεμά ο άνθρωπος. Ο Σανκάρα ή Σανκαρατσάρυα μπορούμε να πούμε ότι είναι ο μεγαλύτερος εκφραστής αυτής της φιλοσοφίας. Αν και πέθανε νέος -39 χρονών- πραγματοποίησε ένα τεράστιο πνευματικό έργο. Μπορούμε να πούμε ότι επιτρέπει την κατανόηση και το συνδυασμό των φαινομενικά αντίθετων φιλοσοφικών συστημάτων των Ουπανισάδ, του Σαμκύα και του Βουδισμού. Όμως δεν μπορούμε να επεκταθούμε περισσότερο σε αυτό.
Αυτά είναι σε γενικές γραμμές τα 6 ορθόδοξα όπως ονομάζονται φιλοσοφικά συστήματα της Ινδίας. Όμως, εκτός από αυτά, υπάρχουν και τα λεγόμενα μη ορθόδοξα φιλοσοφικά συστήματα
Αυτά είναι ο χώρος των Υλιστών, ο Βουδισμός και ο Τζαϊνισμός. Ο Βουδισμός σήμερα είναι μία θρησκεία, όμως πρέπει να τονίσουμε ότι ξεκίνησε ως φιλοσοφικό σύστημα και οι αρχές του ακόμη και σήμερα αναγνωρίζεται ότι είναι περισσότερο φιλοσοφικές παρά θρησκευτικές. Βούδας, ο Φωτισμένος όπως αποκαλέστηκε αργότερα, ήταν ένας Ινδός πρίγκιπας ο οποίος αρνήθηκε το βασίλειό του και έψαξε να βρει την Αλήθεια η οποία θα απάλλασσε την ανθρωπότητα από τον πόνο της ύπαρξης. Λέγεται ότι κατόρθωσε μετά από πολλά χρόνια ασκητισμού να φτάσει στη Φώτιση και κατόπιν άρχισε να περιοδεύει στις Ινδίες για να διδάσκει. Δεχόταν μαθητές άντρες και γυναίκες, ανεξάρτητα από κάστες και αντέδρασε στο μεγάλο τυπικισμό και την εξωτερική λατρεία όπου είχαν ξεπέσει οι Βραχμάνοι, κάτι ανάλογο με την αντιμετώπιση του Χριστού προς τους Φαρισαίους στην Ιουδαία.
Η διδασκαλία του Βούδα περικλείεται σε ένα μεγάλο σύνολο έργων, όμως μπορούμε να τη συνοψίσουμε στις 5 Μεγάλες Αλήθειες και στην Ευγενή Οκταπλή Ατραπό της Απελευθέρωσης. Οι ηθικές του διδασκαλίες θεωρούνται αξεπέραστες. Εξαιρετικής λαμπρότητας είναι αυτές που περιλαμβάνονται στο Δαμαπάντα. Ακόμη τόνισε την απάτη του υλικού κόσμου, τη λεγόμενη Μάγια, στην οποία μας οδηγούν οι ίδιες οι αισθήσεις μας, μια και συλλαμβάνουν ένα μόνο τμήμα της πραγματικότητας, αδυνατούν δε να συλλάβουν το σύνολο και την Αλήθεια.
Γενικά θεωρείται ο φιλόσοφος της απάρνησης των εγκόσμιων, της αυταπάρνησης, του καθήκοντος και της ανώτερης βούλησης. Ο ίδιος ήταν το καλύτερο παράδειγμα της φιλοσοφίας του. Λέγεται ότι έφτασε στη Νιρβάνα -μία κατάσταση η οποία θεωρείται από πολλούς σαν εκμηδένιση, κάτι πολύ λανθασμένο, γιατί Νιρβάνα σημαίνει “πέρα από το δάσος”, δηλαδή πέρα από τις πολυπλοκότητες της γήινης ζωής. Η φιλοσοφία του μετατράπηκε σε θρησκεία, όμως μέσα στις διάφορες σχολές που αναπτύχθηκαν περικλείονται σημαντικές εσωτερικές φιλοσοφικές διδασκαλίες.
Ο Τζαϊνισμός είναι το άλλο μη ορθόδοξο φιλοσοφικό σύστημα. Ιδρυτής του είναι ο Μαχαβίρα που έζησε τον 6ο αι. π.Χ. και πήρε την επωνυμία Τζάινα, που σημαίνει Νικητής. Η φιλοσοφία του είναι δυαδιστική, γιατί τονίζει την ύπαρξη δύο στοιχείων στο Σύμπαν: του Πνεύματος και της Ύλης. Σκοπός και σε αυτόν το δρόμο σκέψης είναι η απελευθέρωση της Ψυχής από την ύλη και αυτό πετυχαίνεται όταν η Ψυχή κατακτήσει την ορθή Γνώση και απαλλαχτεί από τις μετενσαρκώσεις. Παράλληλα με τις υλικές πράξεις συμβαίνουν και οι αντίστοιχές τους στο αόρατο, στον ψυχικό κόσμο. Είναι η αρχή της ψυχοσωματικής λειτουργίας του κόσμου, με άλλα λόγια.
Η φιλοσοφική στάση ζωής που διαποτίζεται από την αρχή της Αχίμσα, δηλαδή της μη βίας προς οποιοδήποτε άλλο ζωντανό ον, είναι μία από τις αρχές του Τζαϊνισμού. Ο Μαχάτμα Γκάντι είχε υιοθετήσει την αρχή αυτή και κατόρθωσε να προσανατολίσει και όλο τον ινδικό λαό να αντιδράσει στη βρετανική κατάκτηση με τη μη βία. Το ασκητικό ιδεώδες στον Τζαϊνισμό είναι πολύ έντονο και συνδυάζεται με την Αχίμσα, τη χορτοφαγία και την ολοκληρωτική απάρνηση των εγκόσμιων
Ο Τζαϊνισμός δέχεται την παλιά παράδοση των ινδικών κειμένων, ότι ο Θεός κατέρχεται διαδοχικά για να σώσει τον κόσμο, όταν το κακό υπερισχύσει. Στον Ινδουισμό γενικά αυτή η αντίληψη εκφράζεται με τους Αβατάρα (λέξη σανσκριτικά σημαίνει κάθοδος) και στον Τζαϊνισμό με τους Τιρθανκάρας που κατέρχονται για να σώσουν τους ανθρώπους με τη διδασκαλία και το παράδειγμά τους. Ένας τέτοιος θεωρείται ότι ήταν και ο ιδρυτής του Τζαϊνισμού. Ο Τζαϊνισμός όπως και ο Βουδισμός μετατράπηκε σε θρησκεία και σήμερα αριθμοί ένα μεγάλο ποσοστό πιστών σε σχέση με το σύνολο του ινδικού πληθυσμού.
Οι Υλιστές (Τσαρβάκας)
Μέσα στη μεγάλη ποικιλία των φιλοσοφικών σχολών της Ινδίας υπάρχει και μία ομάδα υλιστών άθεων και σκεπτικιστών. Δεν έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην ινδική σκέψη. Θα λέγαμε ότι ήταν περιθωριακές μορφές σκέψης που αρνούνταν την ιερότητα των Βεδών, την ύπαρξη Θεού, Ψυχής και άλλων ανώτερων κόσμων ή αρχών όπως π.χ. του πέμπτου στοιχείου, του αιθέρα. Γι’ αυτούς υπάρχει μόνο ο υλικός κόσμος και η ανθρώπινη ζωή τελειώνει με το θάνατο με τον οποίο το σώμα διαλύεται στα “εξ ων συνετέθη”.
Η υλιστική σχολή φαίνεται ότι υπήρχε από αρκετά παλιά και εξακολούθησε να υπάρχει μέχρι τις μέρες του Μ. Αλεξάνδρου. Μάλιστα ο σκεπτικισμός τους αντανακλάται στη σχολή του Πύρρωνα του Σκεπτικού μετά, στην Ελλάδα. Υπήρχαν οι “Ναστίκα”, οι αρνητές, οι μηδενιστές, οι οποίοι τα απέρριπταν όλα εκτός από την ήρεμη ζωή, και οι “Παριμπατζάκα”, οι περιπλανώμενοι, οι οποίοι περιφέρονταν στη χώρα και προσπαθούσαν με δεξιοτεχνία να νικήσουν στις διάφορες συζητήσεις όπου επιχειρούσαν να αποδείξουν ότι δεν υπάρχει Θεός, Ψυχή κ.τ.λ. Μάλιστα υποστήριζαν ότι μπορούν να αποδείξουν και να αρνηθούν οτιδήποτε, παρόμοια με τους σοφιστές στην Αρχαία Αθήνα. Πρόσφεραν όμως και θετικά στοιχεία: υποβοήθησαν την ανάπτυξη κριτικού πνεύματος απέναντι στον τυπικισμό και την εμπορευματοποίηση των ιεροτελεστιών από τους Βραχμάνους, κάτι παρόμοιο με την αντίδραση ενάντια στα “συγχωροχάρτια” στην Ευρώπη κατά τον Μεσαίωνα.
Η φιλοσοφική σκέψη λοιπόν άκμασε στην Ινδία πρωτύτερα και περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη χώρα. Η επέκταση του Μουσουλμανισμού περιόρισε την Ινδία και την απομόνωσε και από τη Δύση. Οι δρόμοι που είχαν οι Πέρσες, η αυτοκρατορία που δημιούργησε ο Αλέξανδρος και συνέχισαν οι Ρωμαίοι χάθηκαν και ξεχάστηκαν. Η φιλοσοφία στην Ινδία έπεσε στο σχολαστικισμό και μόνο κάποιοι πυρήνες διατηρούσαν τη γνώση των μεγάλων συστημάτων άθικτη. Σιγά σιγά όμως εμφανίστηκαν κάποια πρόσωπα τα οποία δημιούργησαν ξανά ένα ρεύμα μελέτης και φιλοσοφικής αναζήτησης. Με την κυριαρχία της Ινδίας από τους Άγγλους, η ινδική σκέψη γίνεται γνωστή στη Δύση και πολλοί Ευρωπαίοι φιλόσοφοι και διανοητές εκφράζουν με αμεσότητα το θαυμασμό τους στη φιλοσοφική σκέψη της Ινδίας, ενώ η επίδραση της ινδικής φιλοσοφίας στο έργο τους είναι μεγάλη. Ενδεικτικά αναφέρουμε τους Φίχτε, Σοπενχάουερ, Σέλινγκ, Μπέρξον, Καίσερλινγκ και τους Θεοσοφιστές.
Οι τελευταίοι με τη μεγάλη προσωπικότητα της Έλενα Πέτροβνα Μπλαβάτσκι στην αρχή και της Αννι Μπέζαντ αργότερα έπαιξαν μεγάλο ρόλο στην αναγέννηση της Ινδίας και στην επανάσταση κατά των Άγγλων, της οποίας ηγήθηκε τελικά η μεγάλη μορφή του Γκάντι. Η ινδική φιλοσοφία απόκτησε ξανά σημαντικούς εκπροσώπους στα νεότερα χρόνια, όπως τον Ραμακρίσνα, και τον φιλόσοφο ποιητή Ραμπιντανάθ Ταγκόρ, τον Ραντακρίσναν και άλλους όπως τον Βιβεκανάντα, που έπαιξαν το ρόλο του πρεσβευτή της ινδικής Σοφίας στη Δύση, η οποία σιγά σιγά αρχίζει να αναγνωρίζει τη μεγάλη βαθύτητα και σημασία της ινδικής φιλοσοφίας.
Πέρα από το έντονο θρησκευτικό στοιχείο με το οποίο είναι συνυφασμένη η ινδική φιλοσοφία, τον έντονο συμβολισμό της και τη βαθύτητά της, είναι η πιο εσωτερική φιλοσοφία στον κόσμο μαζί με την κινεζική. Έτσι, πάρα πολλά στοιχεία του εσωτερισμού διασώζονται μέσα στα ινδικά συστήματα της Σαμκύα, της Γιόγκα και στα ινδικά φιλοσοφικά κείμενα γενικά. Πρέπει να αναγνωρίσουμε στην ινδική φιλοσοφία τα ανώτερα πετάγματα της ανθρώπινης σκέψης.
