Γιατί κάποιοι ιοί εξαφανίζονται, ενώ άλλοι βασανίζουν την ανθρωπότητα για αιώνες; Αυτό είναι ένα ερώτημα που απασχολεί τους επιστήμονες έντονα τον τελευταίο καιρό, καθώς προσπαθούν να καταπολεμήσουν την εξάπλωση του covid-19.
Μια αρχαιολογική ανακάλυψη που κανείς δεν περίμενε
Στις 13 Νοεμβρίου 1002, ο βασιλιάς Έθελρεντ ΙΙ της Αγλίας διέταξε κάθε Δανός που έμενε στη χώρα του να σφαγιαστεί με συνοπτικές διαδικασίες. Ένιωθε το βασίλειό του να κινδυνεύει από την επιθετικότητα των Βίκινγκς, και αποφάσισε να καταφύγει σε δραστικές λύσεις. Πάνω από 1000 χρόνια αργότερα οι αρχαιολόγοι βρήκαν σε ομαδικό τάφο 37 σκελετούς – θύματα αυτής της σφαγής. Ένας από αυτούς, φαίνεται ότι ήταν ιδιαίτερα άτυχος την εποχή που δολοφονήθηκε. Όχι μόνο τον σκότωσαν, αλλά ήταν και άρρωστος: είχε ήδη κολλήσει ευλογιά.
Αλλά η ευλογιά από την οποία υπέφερε δεν ήταν η ίδια που εξαλείφθηκε το 1970 μέσω προγράμματος εμβολιασμού. Ήταν ένα διαφορετικό στέλεχος, άγνωστο στις μέρες μας, το οποίο εξαφανίστηκε πριν από αιώνες. Η ανθρωπότητα έχει εξαλείψει την ευλογιά δύο φορές.
Όλες οι ασθένειες που υπήρχαν πριν 120 χρόνια δεν υπάρχουν πια
Καμία από τις ασθένειες του 1900 δεν υπάρχει σήμερα. Προγράμματα εμβολιασμού και εξάπλωσης της μεταδοτικότητας έχουν σώσει τους ανθρώπους από ιλαρά, ευλογιά, πανώλη, κορωνοϊούς. Αλλά οι μικροοργανισμοί και οι ιοί έχουν την ικανότητα να εξελίσσονται. Εκείνο το στέλεχος ευλογιάς που σκότωνε ανθρώπους το 1000 μ.Χ. μπορεί σήμερα να μην υπάρχει, ένα άλλο όμως αναδύθηκε στα μέσα του προηγούμενου αιώνα.
Sars, ένας ιός που εξαλείφθηκε
Ένας από τους πιο πρόσφατους ιούς που εξαλείφθηκαν ήταν ο Sars. Ο κόσμος έμαθε την ύπαρξή του στις 10 Φεβρουαρίου 2003, όταν ο ΠΟΥ έλαβε μήνυμα για μια «παράξενη μεταδοτική ασθένεια» που είχε σκοτώσει πάνω από 100 ανθρώπους σε μια εβδομάδα.
Τα πρώτα κρούσματα έλαβαν χώρα στη Guangdong, παράκτια επαρχία της νοτιοανατολικής Κίνας – γνωστή για εστιατόρια που σερβίρουν εξωτικά ζώα. Οι ντόπιες υγρές αγορές εκεί πουλούν ρακούν, ασβούς, περιστέρια, κουνέλια, φασιανούς, ελάφια και φίδια. Τα ζώα σφάζονται και πωλούνται λίγα μέτρα από το μέρος όπου οι άνθρωποι τρώνε. Δεν υπήρχε αμφιβολία για το πώς ξεκίνησε ο Sars.
Λίγο καιρό αργότερα ο ιός είχε προσβάλλει τουλάχιστον 8096 ανθρώπους, με 774 νεκρούς. Αλλά θα μπορούσαν να είναι πολύ χειρότερα τα πράγματα. Θα μπορούσε να είχε εξελιχθεί όπως ο συγγενικός του Covid-19 και να επεκταθεί σε όλο τον κόσμο, αφού είναι κι αυτός ιός RNA (δηλαδή έχει την ικανότητα να εξελίσσεται γρήγορα). Θα μπορούσε να γίνει όπως η πανδημία ινφλουένζας το 1918, που προσέβαλλε το ένα τρίτο του παγκόσμιου πληθυσμού και σκότωσε 50 εκατομμύρια ανθρώπους.
Τίποτα από αυτά δε συνέβη. Ο Sars εξαφανίστηκε το ίδιο ξαφνικά όπως εμφανίστηκε. Τον Ιανουάριο του 2004 μόνο ελάχιστα κρούσματα υπήρχαν. Μέχρι το τέλος εκείνου του μήνα ο ιός είχε εξαλειφθεί!
Τι λοιπόν συνέβη;
Εν ολίγοις, είμαστε τυχεροί με αυτό τον ιό. Σύμφωνα με τη Sarah Cobey, επιδημιολόγο στο πανεπιστήμιο του Σικάγο, το Sars εξαλείφθηκε από έναν συνδυασμό ανίχνευσης επαφών των κρουσμάτων, αλλά και των χαρακτηριστικών του ίδιου του ιού.
Όταν ένας ασθενής κολλούσε Sars, αρρώσταινε πολύ βαριά. Η θνησιμότητα του ιού ήταν πολύ μεγάλη – σχεδόν ένας στους πέντε που κολλούσαν, πέθαινε. Αλλά αυτό σήμαινε ότι ήταν σχετικά εύκολο να αναγνωρίσεις αυτούς που μολύνθηκαν, και να τους βάλεις σε καραντίνα. Ένα άλλο καλό ήταν ότι ο ιός δε διασπειρόταν από ανθρώπους χωρίς συμπτώματα. Κι επιπλέον του έπαιρνε αρκετό διάστημα επώασης πριν γίνει μεταδοτικός. Αυτό έδινε πολύ χρόνο στην ανίχνευση επαφών των κρουσμάτων. Τέλος, οι κυβερνήσεις και οι θεσμοί έδρασαν πολύ γρήγορα.
Εκτός από τον Sars, μόνο άλλοι δύο ιοί έχουν εξαλειφθεί στοχευμένα – η ευλογιά και η πανώλη των βοοειδών.
Οι πιο πολλές ασθένειες δεν εξαλείφονται εύκολα
Δυστυχώς, όμως αυτή η περίπτωση είναι πολύ σπάνια. Οι περισσότερες από τις υπόλοιπες ασθένειες που ταλανίζουν τους ανθρώπους έχουν στην καλύτερη περίπτωση περιοριστεί (όπως η πολυομελίτιδα, τα κρούσματα έχουν πέσει κατά 99% από το 1980, και η ιλαρά) μέσω οργανωμένων προγραμμάτων εμβολιασμού του πληθυσμού.
Τι γίνεται, λοιπόν, με τις υπόλοιπες ασθένειες που μαστίζουν την ανθρωπότητα; Θα εξαφανιστεί ο Ebola; Τι έγινε με τη γρίπη των πτηνών;
Δυστυχώς για κάποιους ιούς, δεν είμαστε οι μόνοι τους ξενιστές. Ο Ebola εξαλείφεται και ξαναξεσπά διαρκώς στην Αφρική. Αυτό γίνεται γιατί ο ιός μεταπηδά διαρκώς από ένα ζώο – συνήθως νυχτερίδα – σε άνθρωπο, ο οποίος στη συνέχεια το μεταδίδει σε άλλους ανθρώπους. Όσο θα υπάρχουν νυχτερίδες στον πλανήτη, ο Ebola θα εμφανίζεται συνέχεια, όσες φορές κι αν τον εξαλείψουμε. Μόνο στη Δημοκρατική Δημοκρατία του Κονγκό ο ιός έχει ξεσπάσει 118 φορές από το 1976 που πρωτοεμφανίστηκε.
Και δεν είναι πάντα με την ίδια μορφή. Οι ιοί μεταλλάσσονται και κάποιο άλλο παρακλάδι του γενετικού τους κώδικα εμφανίζεται, κάνοντας τη δημιουργία ενός αποτελεσματικού εμβολίου σχεδόν αδύνατη υπόθεση.
Μια επιπλέον δυσκολία σε σχέση με τον Ebola είναι η δυσκολία ανίχνευσης επαφών των κρουσμάτων, λόγω ενόπλων συγκρούσεων στις περιοχές που ξεσπά και της νοοτροπίας των κοινωνιών: οι πιο πολλοί ασθενείς δε θέλουν να συνεργαστούν με τους ειδικούς, αλλά να ξεπεράσουν την ασθένεια στην κοινότητά τους.
Με τον Sars είμαστε τυχεροί γιατί εκτός από εμάς, δεν υπάρχει κάποιος άλλος – συνηθισμένος – ξενιστής. Με τον Mers και τον Ebola δεν ισχύει αυτό. Για τον covid-19, επειδή έχει εξαπλωθεί τόσο πολύ ανάμεσα στους ανθρώπους, οι ειδικοί φοβούνται ότι ο ιός θα επιστρέψει πίσω στην άγρια ζωή από εμάς – και αφού τον ξεπεράσουμε θα τον ξανακολλάμε από εκεί εκ νέου. Αυτά τα γεγονότα μας φέρνουν αντιμέτωπους με ένα άλλο πιθανό σενάριο: να συνηθίσουμε να ζούμε διαρκώς με τους ιούς.
Η επιστήμη προσπαθεί να δώσει λύσεις κι απαντήσεις στα σημαντικά αυτά ζητήματα.
Περισσότερα μπορείτε να δείτε εδώ: https://www.bbc.com/future/article/20200918-why-some-deadly-viruses-vanish-and-go-extinct
