Οι θεωρίες συνωμοσίας και το κοινό στοιχείο των ανθρώπων που τις πιστεύουν. Η γοητεία της “αποκλειστικής γνώσης” και ο διαχωρισμός από τα “κοιμισμένα πρόβατα”.
* Το άρθρο του καθηγητή κοινωνικής και νομικής ψυχολογίας στο πανεπιστήμιο Γιοχάνες Γκούτενμπεργκ στο Μάιντς της Γερμανίας, Roland Imhoffis δημοσιεύτηκε στο Aeon. Τo Αeon, είναι διαδικτυακό περιοδικό, που θέτει μεγάλα ερωτήματα, αναζητώντας φρέσκες απαντήσεις και μια νέα οπτική στην κοινωνική πραγματικότητα, την επιστήμη, τη φιλοσοφία και τον πολιτισμό.
Το Διαδίκτυο είναι γεμάτο με τρελούς υπαινιγμούς. Τα φαινομενικά τυχαία γεγονότα δεν είναι στην πραγματικότητα τυχαία. Μερικοί ισχυροί άνθρωποι έχουν καταστρώσει σκευωρίες για να επιφέρουν συγκεκριμένα αποτελέσματα, συνήθως με στόχο να ωφελήσουν τους σκιώδεις υποκινητές. Όπως σημείωσε ο Καρλ Πόπερ στο Conjectures and Refutations (1963), μερικοί άνθρωποι τείνουν να αποδίδουν οτιδήποτε δεν τους αρέσει στο εσκεμμένο σχέδιο λίγων ισχυρών “άλλων”. Ενώ οι θεωρίες συνωμοσίας υπάρχουν εδώ και πολύ καιρό, το διαδίκτυο έχει επιταχύνει την κυκλοφορία τους (όπως την κυκλοφορία όλων των πληροφοριών). Ποιος πιστεύει στις συνωμοσίες και τι κοινό μπορεί να έχουν αυτοί οι άνθρωποι;
Υπάρχουν, φυσικά, διαφορές ως προς την αληθοφάνεια οποιασδήποτε θεωρίας συνωμοσίας. Σε μια δημοσκόπηση του 2013, κάθε δεύτερος πολίτης των Ηνωμένων Πολιτειών που ρωτήθηκε φαινόταν πεπεισμένος ότι υπήρχε κάποια μεγαλύτερη συνωμοσία στη δολοφονία του προέδρου Τζον Φιτζέραλντ Κένεντι το 1963, ενώ “μόνο” το 4% υποστήριξε την ιδέα ότι “ερπετοειδείς άνθρωποι που αλλάζουν μορφή ελέγχουν τον κόσμο μας παίρνοντας ανθρώπινη φιγούρα και αποκτώντας δύναμη”. (Κάπως ανησυχητικό ωστόσο ότι επρόκειτο για 12 εκατομμύρια ανθρώπους).
Παρά αυτές τις διαφορές, ένα από τα πιο ισχυρά ευρήματα στην έρευνα σχετικά με τις θεωρίες συνωμοσίας είναι ότι υπάρχει ένα κοινό στοιχείο με τους συνωμοσιολόγους, ακόμα κι αν οι ίδιες οι θεωρίες είναι διαφορετικές. Για παράδειγμα, οι άνθρωποι που πιστεύουν στο ερπετό που αλλάζει σχήμα είναι πολύ πιο πιθανό επίσης να αμφιβάλλουν ότι ο Λι Χάρβεϊ Όσβαλντ ενήργησε ως μοναχικός λύκος. Πράγματι, όσοι πιστεύουν ότι ο Οσάμα μπιν Λάντεν ήταν νεκρός πριν τον πυροβολήσουν οι Navy Seals είναι επίσης πιο πιθανό να θεωρήσουν εύλογο ότι ο Μπιν Λάντεν είναι ακόμη ζωντανός. Αυτό οδήγησε πολλούς ερευνητές στο συμπέρασμα ότι το να είσαι θετικός προς συγκεκριμένες θεωρίες συνωμοσίας δεν εξαρτάται τόσο πολύ από το θέμα, αλλά οφείλεται μάλλον στην εκδήλωση μιας γενικότερης κοσμοθεωρίας. Ο “συνωμοσιακός ιδεασμός”, το “μονολογικό σύστημα πεποιθήσεων” ή η “νοοτροπία συνωμοσίας” μπορούν να θεωρηθούν ως το γενικό πεδίο στο οποίο οι άνθρωποι βλέπουν τον κόσμο να κυβερνάται από κρυφές, απαίσιες δυνάμεις.
Οι περισσότεροι κατηγορούν τη νοοτροπία συνωμοσίας για την αίσθηση ουσιαστικής έλλειψης ελέγχου στη ζωή τους, είτε λόγω τυχαιότητας είτε λόγω μηχανορραφιών άλλων. Σε μια μελέτη, οι συμμετέχοντες στην έρευνα που κλήθηκαν να θυμηθούν περιπτώσεις στις οποίες δεν είχαν κανέναν έλεγχο, όπως ο καιρός, ήταν πιο πιθανό να αποδέχονταν μια θεωρία συνωμοσίας από εκείνους που τους ζητήθηκε να θυμηθούν περιπτώσεις στις οποίες όντως είχαν τον έλεγχο (π.χ. τι φόραγαν ή τι έτρωγαν). Με παρόμοιο τρόπο, οι ερωτηθέντες στην έρευνα που αντιμετώπισαν συνθήκες εργασίας με μειωμένα επίπεδα ελέγχου (π.χ. μακροχρόνια ανεργία, προσωρινή απασχόληση) εξέφρασαν μεγαλύτερα επίπεδα νοοτροπίας συνωμοσίας από εκείνους που είχαν περισσότερο έλεγχο (π.χ. μόνιμη απασχόληση). Το σκεπτικό πίσω από αυτό είναι ότι η έλλειψη ελέγχου αυξάνει την ανάγκη συμμετοχής στην αντισταθμιστική ψευδαίσθηση του ελέγχου – δηλαδή σε θεωρίες συνωμοσίας. Η ανίχνευση μοτίβων όπου στην πραγματικότητα δεν υπάρχουν, αφήνει τουλάχιστον ανοιχτή την πιθανότητα απόκτησης ελέγχου, ενώ η απόδοση, ας πούμε, μιας φυσικής καταστροφής σε αμετάβλητη και ανεξέλεγκτη δυναμική του καιρού όχι.
Αν και υπάρχει κάτι σε αυτό, δεν είναι η πλήρης ιστορία. Αυτή η αντισταθμιστική θεωρία απεικονίζει τους συνωμοσιολόγους ως τίποτε άλλο από τα φτωχά θύματα της στέρησης ελέγχου, που προσκολλώνται στη συνωμοσία ως την τελευταία άμυνα ενάντια σε έναν χαοτικό κόσμο. Αυτή η σχεδόν στερεότυπη εικόνα, ωστόσο, έρχεται σε αντίθεση με τη συχνά μαχητική, κηρυγματική συμπεριφορά των πραγματικών συνωμοσιολόγων, τους ισχυρισμούς τους για ανώτερη διορατικότητα και την υποβάθμιση των μη πιστών ως αδαών προβάτων (οι Γερμανοί συνωμοσιολόγοι χαρακτηρίζουν τις ανενημέρωτες μάζες Schlafschaf, δηλαδή “κοιμισμένα πρόβατα”). Αυτό που υποδηλώνει αυτή η παρατήρηση είναι ότι η υιοθέτηση μιας πεποίθησης συνωμοσίας δεν χρειάζεται πάντα να είναι απλή αντιστάθμιση για την έλλειψη ελέγχου, αλλά μπορεί να είναι ουσιαστικής σημασίας με τον δικό της τρόπο. Η πίστη στις συνωμοσίες μπορεί να χρησιμεύσει για να ξεχωρίσει κανείς από τις αδαείς μάζες – ένα αυτοεξυπηρετούμενο καύχημα για την αποκλειστική του γνώση. Η προσκόλληση στη θεωρία συνωμοσίας μπορεί να μην είναι πάντα το αποτέλεσμα κάποιας αντιλαμβανόμενης έλλειψης ελέγχου, αλλά μάλλον μια βαθιά ριζωμένη ανάγκη για μοναδικότητα. Η ερευνητική μου ομάδα και εγώ εξετάσαμε αυτή την απογοητευτική υπόθεση εμπειρικά μέσω μιας σειράς μελετών.
Στην πρώτη μας μελέτη, ο βαθμός στον οποίο οι άνθρωποι περιέγραψαν τον εαυτό τους ότι έχουν ανάγκη να αισθάνονται μοναδικοί αντιστοιχούσε σε κάποιο βαθμό με την υποστήριξή τους σε συγκεκριμένες θεωρίες συνωμοσίας. Επιπλέον, οι άνθρωποι που ήταν γενικά επιρρεπείς να αποδεχτούν μια θεωρία συνωμοσίας ήταν πιο πιθανό να πιστέψουν θεωρίες που ήταν αποδεκτές μόνο από πολύ λίγους ανθρώπους. Με άλλα λόγια, όσοι είχαν νοοτροπία συνωμοσίας ήταν πιο πιθανό να πιστεύουν λιγότερο δημοφιλείς θεωρίες, υποδηλώνοντας ίσως ότι η “αποκλειστικότητα” της πεποίθησης είναι το ίδιο το προνόμιο που αναζητούν.
Φυσικά, η συσχέτιση δεν συνεπάγεται αιτιότητα (ακόμα και αν συμβαίνουν συχνά μαζί). Η διαπίστωση ότι τα άτομα με μεγάλη ανάγκη για μοναδικότητα τείνουν να υποστηρίξουν τις θεωρίες συνωμοσίας θα μπορούσε να σημαίνει ότι η ανάγκη τους τους οδηγεί να υιοθετήσουν τέτοιες θεωρίες προκειμένου να διαχωριστούν από τις αφελείς μάζες. Ή θα μπορούσε να σημαίνει ότι η πίστη στις θεωρίες συνωμοσίας αυξάνει την ανάγκη να νιώθεις ξεχωριστός και ιδιαίτερος, ως ένας τρόπος για αποστασιοποίηση από τους αδαείς πολλούς. Και μπορεί να μην υπάρχει καθόλου άμεση σύνδεση – ίσως οι άνθρωποι που δεν ενδιαφέρονται για το τι σκέφτονται οι άλλοι εκδηλώνουν τάσεις να ξεχωρίζουν από αυτούς τους άλλους και να μην πιστεύουν τι λένε οι άλλοι. Η απόλυτη λυδία λίθος για μια αιτιολογική επίδραση στην ψυχολογία είναι ένα πείραμα.
Έτσι επινοήσαμε μια θεωρία συνωμοσίας από την αρχή. Ζητήσαμε από τους συμμετέχοντες στις ΗΠΑ να διαβάσουν για μια εντελώς πλασματική συζήτηση που εκτυλίσσεται στη Γερμανία. Η εγκατάσταση ανιχνευτών καπνού είναι υποχρεωτική σύμφωνα με τη γερμανική νομοθεσία στέγασης (αυτό ισχύει). Τώρα έρχεται η μυθοπλασία: φέρεται ότι ένας συνταξιούχος μηχανικός είχε βρει στοιχεία ότι αυτοί οι ανιχνευτές καπνού έχουν σοβαρές παρενέργειες, προκαλώντας έναν “υπερήχο” που προκαλεί ναυτία, γαστρίτιδα και κατάθλιψη. Αυτό απορρίφθηκε σθεναρά από τη VdS Schadenverhütung GmbH, τη μεγαλύτερη (και επινοημένη) εταιρεία παραγωγής ανιχνευτών καπνού. Η συνωμοσία: Η VdS ήταν σε σύγκρουση με την κυβέρνηση και γνώριζε για τους επικίνδυνους ανιχνευτές καπνού, αλλά δεν έκανε τίποτα. Στη συνέχεια παρουσιάσαμε τη συνωμοσία ως πιστευτή είτε από την πλειονότητα (81%) είτε από την μειοψηφία (19%) του γερμανικού κοινού. Η υπόθεσή μας ήταν ότι όσοι είχαν υψηλότερη νοοτροπία συνωμοσίας (ήδη συσχετιζόμενη με μεγαλύτερη ανάγκη για μοναδικότητα) ήταν πιο πιθανό να υποστηρίξουν τη συνωμοσία όταν ανακάλυπταν ότι λιγότεροι άνθρωποι την πίστευαν παρά όταν ανακάλυψαν ότι πολλοί άνθρωποι την πίστευαν. Και αυτό ακριβώς έδειξε η μελέτη μας. Η νέα συνωμοσία φαινόταν πιο ελκυστική αν ήταν μειοψηφική γνώμη. Τους ξεχώριζε από τις μάζες.
Αυτά τα ευρήματα οδηγούν σε μια πιο λεπτή κατανόηση του τι ελκύει τους ανθρώπους στις θεωρίες συνωμοσίας. Αν και τα αποτελέσματα του πειράματός μας με τον ανιχνευτή καπνού ήταν σχετικά μικρά, είναι συνεπή. Μάλιστα, μια ανεξάρτητη ομάδα από τη Γαλλία δοκίμασε την ίδια υπόθεση (χωρίς καμία από τις ομάδες μας να γνωρίζει) και έλαβε ένα πολύ παρόμοιο αποτέλεσμα. Το να βλέπεις σκευωρίες να παίζουν πίσω από σχεδόν οποιοδήποτε παγκόσμιο γεγονός δεν είναι μόνο μια προσπάθεια να κατανοήσεις τον κόσμο. Μπορεί επίσης να είναι ικανοποιητικό από μόνο του: χαρίζει σε κάποιον τη γοητεία της αποκλειστικής γνώσης που τον ξεχωρίζει από το κοιμισμένο πρόβατο (πηγή: news247.gr)
