Στην αρχή του δεύτερου βιβλίου της Πολιτείας (359a–360d) ο Γλαύκων αφηγείται την ιστορία του Γύγη, ενός βοσκού από τη Λυδία που είχε στην κατοχή του ένα μαγικό δαχτυλίδι. Όποιος το φορούσε μπορούσε, περιστρέφοντάς το στο χέρι του, να γίνει αόρατος. Χάρη σε αυτό το δαχτυλίδι, ο Γύγης κατάφερε να κλέψει τη γυναίκα του βασιλιά, να σκοτώσει τον ίδιο και να πάρει την εξουσία. Ο μύθος αυτός υπηρετεί ένα νοητικό πείραμα.

Σύμφωνα με τον Γλαύκωνα, αν δίναμε ένα τέτοιο δαχτυλίδι σε δύο διαφορετικούς ανθρώπους, εκ των οποίων ο ένας θεωρείται δίκαιος και ο άλλος άδικος, σύντομα θα διαπιστώναμε ότι ο υποτιθέμενος δίκαιος δεν θα είχε καμία αναστολή να αδικήσει, προκειμένου να ικανοποιήσει τις επιθυμίες του. Το συμπέρασμα στο οποίο οδηγούμαστε είναι ότι ο δίκαιος άνθρωπος επιλέγει τη δίκαιη συμπεριφορά από φόβο για τις συνέπειες που θα επέφερε η αντίθετή της.

Αυτό το νοητικό πείραμα λειτουργεί ως πρόκληση για τον Σωκράτη, ο οποίος, στα υπόλοιπα βιβλία του διαλόγου, καλείται να αποδείξει πως ο δίκαιος βίος είναι προτιμότερος από τον άδικο όχι μόνο για τις συνέπειες που μπορεί να επιφέρει αλλά και εξαιτίας της εγγενούς του αξίας.

Ο μύθος, που αργότερα αξιοποιείται, σε παρόμοια συμφραζόμενα, και από τον Κικέρωνα (Περί καθηκόντων 3.38-39), παρουσιάζει ορισμένες επικαλύψεις με μια ιστορία που αφηγείται ο Ηρόδοτος(1.7-13). Υπάρχουν ωστόσο σημαντικές διαφορές στην πλοκή αλλά και στην ηθική κατεύθυνση που χαρακτηρίζει την πλατωνική εκδοχή. Έντονα στην τελευταία είναι ορισμένα στοιχεία της σοφιστικής διδασκαλίας, που τίθενται στο στόχαστρο της κριτικής του Σωκράτη.

Πιο συγκεκριμένα, η άποψη ότι η δίκαιη συμπεριφορά επιλέγεται εξαιτίας του φόβου που αισθάνεται το άτομο απέναντι στις κυρώσεις που επιβάλλονται σε περίπτωση που μια άδικη πράξη γίνεται αντιληπτή απαντά στο Περί αληθείας του Αντιφώντα και στο απόσπασμα του Σίσυφου (που αποδίδεται στον Κριτία ή τον Ευριπίδη).