Ο Ύπνος στην Ελληνική Μυθολογία
Ο Ύπνος στην αρχαία Ελλάδα ήταν ο ένας από τους τέσσερις γιους του Ερέβους και της Νύχτας και αδελφός του Μόρου, του Κηρός, του Ονείρου και του Θανάτου. Μάλιστα με τον τελευταίο, το Θάνατο, λέγεται ότι ήταν δίδυμοι. Γεννήθηκε στο νησί της Λήμνου, το «Νησί των Ονείρων», λατρευόταν όμως εκτενέστερα, όπως μαρτυρούν τα ιερά τα αφιερωμένα σ’ αυτόν και τα αγάλματά του που έχουν ανακαλυφθεί σε πολλά μέρη σε ολόκληρη την Ελλάδα. Στις αναπαραστάσεις του τον συναντάμε ως έναν όμορφο νεαρό, με γλυκιά και ήρεμη φυσιογνωμία. Από τους κροτάφους του ξεπετάγονταν δυο μικρά φτερά που του προσέδιδαν την εντύπωση του ανάλαφρου.
Ο Ύπνος εργαζόταν τη νύχτα πλανώμενος ήσυχα και πράα σε όλη τη γη και χύνοντας από ένα κέρας τα όνειρα. Μια χαρακτηριστική αναπαράστασή του τον παρουσιάζει να κοιμάται σε μια κλίνη και γύρω του να πετούν μικρά φτερωτά παιδιά, τα όνειρα.
Πρόκειται για μια θεότητα αρκετά αγαπητή στους ανθρώπους. Ο Ύπνος είναι αυτός που χαρίζει την ξεκούραση στους ανθρώπους, την ανάπαυση του σώματος από τους κόπους της ημέρας και την απαλλαγή του πνεύματος από τις μέριμνες του βίου. Αφορά δε και τους θεούς, αφού και οι θεοί κοιμούνται, σύμφωνα με τον Όμηρο.
Ο Ύπνος ήταν για τους αρχαίους ο θεός όλων των θεών και των ανθρώπων. Γιος του ήταν ο Μορφέας, ο θεός των ονείρων.
Σήμερα…ο ύπνος…
Ο ύπνος στη σημερινή εποχή, τόσο στην ποσότητα όσο και στην ποιότητά του, μοιάζει να είναι ένα δύσκολο θέμα, σε σημείο μάλιστα να έχει καταντήσει ένα πραγματικό πρόβλημα για πολλούς. Είτε λόγω των αυξημένων επαγγελματικών μας υποχρεώσεων και των νυχτερινών ωραρίων είτε λόγω των διατροφικών μας συνηθειών είτε εξαιτίας της έντονης παρουσίας του άγχους στο σημερινό τρόπο ζωής είτε λόγω των καθοριστικών αλλαγών στις συνήθειες της καθημερινής διαβίωσης, οι άνθρωποι σήμερα παραπονιούνται ή ότι δεν κοιμούνται επαρκώς ή ότι δεν κοιμούνται καλά. Μάλιστα η συγκεκριμένη ανεπάρκεια σ’ αυτήν τη βασική και απαραίτητη καθημερινή συνήθεια, συνεπάγεται την εμφάνιση και άλλων πολλών προβλημάτων. Τι είναι όμως αυτό το κοινό αλλά περίεργο από τη φύση του φαινόμενο που ονομάζεται ύπνος;
Ορισμός και χρησιμότητα του ύπνου
Ο ύπνος ορίζεται ως η κατάσταση κατά την οποία προκαλείται προσωρινή και περιοδική απουσία της συνειδητότητας του ανθρώπου από το οικείο φυσικό περιβάλλον, με τρόπο όμως που να εξακολουθούν οι ζωτικές λειτουργίες. Με άλλα λόγια, με περιοδικό ρυθμό και για κάποιο χρονικό διάστημα το άτομο παύει να έχει επαφή με το εξωτερικό περιβάλλον, η συνείδησή του αποσύρεται προς τα «μέσα» και «χάνει» τον έλεγχο της βούλησής του.
Έχει υπολογισθεί ότι περνάμε το ένα τρίτο της ζωής μας στο να κοιμόμαστε, βυθισμένοι σ’ έναν κόσμο που λίγο καταλαβαίνουμε. Με δικές του παραμέτρους χρόνου και χώρου πολύ διαφορετικές από τη δική μας πραγματικότητα. «Ζούμε» σ’ αυτόν μέσα από τα «παράξενα» όνειρα και το πρωί, στην κατάσταση της εγρήγορσης, θυμόμαστε ελάχιστα πράγματα από το ολονύχτιο «ταξίδι» μας.
Η προσωρινή και παροδική αυτή παρουσία μας σ’ αυτήν την ξεχωριστή διάσταση είναι μια τελείως αναγκαία πράξη, που σκοπό έχει την νευροβιολογική ανανέωση του οργανισμού και την ψυχολογική αποφόρτιση και αναζωογόνηση του ατόμου. Αν λείψει ο ύπνος από τη ζωή μας σε εξακολουθητικό ρυθμό, εμφανίζονται διαφόρων ειδών προβλήματα υγείας.
Από οργανική άποψη ο ύπνος συνδέεται με την αποβολή των άχρηστων προϊόντων του μεταβολισμού, με την ωρίμανση του νευρικού συστήματος, ειδικά στα βρέφη, και κυρίως με την εξαφάνιση ενός μεγάλου αριθμού νευρικών ερεθισμάτων που βομβαρδίζουν τον εγκέφαλο όλη μέρα. Κατά τη διάρκεια της ημέρας, με τον καταιγισμό των πληροφοριών στον ανθρώπινο εγκέφαλο από τα χιλιάδες ερεθίσματα, τα εγκεφαλικά νευρικά κύτταρα και κυκλώματα υφίστανται ένα λειτουργικό κορεσμό. Τη νύχτα, κι ενώ εμείς κοιμόμαστε, όλες αυτές οι πληροφορίες συσσωρεύονται και μεταφέρονται στη μνήμη, αφήνοντας ελεύθερο και ανανεωμένο το «πεδίο εργασιών» του εγκεφάλου για την επόμενη μέρα που θα ακολουθήσει.
Από ψυχολογική άποψη, μέσω των ονείρων μας φαίνεται να βιώνουμε μια συνέχεια της συναισθηματικής μας ζωής και τότε, όπως πρεσβεύει ο Φρόιντ, ικανοποιούνται οι επιθυμίες μας και αποφορτίζεται ο συναισθηματικός μας κόσμος από κάθε λογής ψυχολογικές εντάσεις. Με άλλα λόγια, μέσω των ονείρων είναι σαν να πρωταγωνιστούμε σε θεατρικές παραστάσεις που αναπαριστούν την εσωτερική συναισθηματική μας ζωή, με σκοπό πάντα την απαλλαγή από τα μεγάλα φορτία που αυτή προκαλεί στο άτομο. Έτσι, το άτομο ξυπνά κάθε μέρα αποφορτισμένο συναισθηματικά και ανανεωμένο, για να μπορεί να συνεχίσει τη ζωή του σε καινούριες βάσεις, με νέες κάθε φορά δυνάμεις.
Συνολικά, όπως φαίνεται από τα παραπάνω, ο ύπνος αποτελεί μια σπουδαία δυνατότητα συστηματικής ανανέωσης και ενδυνάμωσης του ατόμου βιολογικά και ψυχολογικά για την καθημερινή ζωή του. Η σημαντικότητά του στη διατήρηση του οργανισμού μας αποδεικνύεται εξάλλου από τις σοβαρές διαταραχές που προκαλούνται από την έλλειψή του.
Με παρατηρήσεις έχει βρεθεί, κάτι οικείο σε όλους μας, ότι μετά από είκοσι ώρες αϋπνίας αρχίζουν να εμφανίζονται σημεία υπερβολικής κούρασης, κοκκίνισμα των ματιών, αδυναμία στην ικανότητα αντίληψης και συχνά λάθη, οφθαλμικές ψευδαισθήσεις, αστάθεια του σώματος, ζαλάδες, μείωση της ακουστικής ικανότητας, αδυναμία συγκέντρωσης, σύγχυση και ελάττωση της μνήμης και της ικανότητας για μάθηση. Έχει ακόμα παρατηρηθεί σημαντική αύξηση στον απαιτούμενο χρόνο επούλωσης των σωματικών τραυμάτων και κακώσεων, ενώ κάτι τέτοιο θα λέγαμε ότι ισχύει και στον ενδότερο ψυχολογικό κόσμο. Η έλλειψη ύπνου ευνοεί και την εμφάνιση σακχαρώδους διαβήτη, αφού αυξάνει την ανθεκτικότητα στην ινσουλίνη.
Σοβαρά είναι επίσης τα συναισθηματικά αποτελέσματα, καθώς το άτομο εξ αιτίας της έλλειψης ύπνου παρουσιάζει έντονη ευερεθιστότητα, νευρικότητα, επιθετικότητα, συναισθηματική αστάθεια, κακή διάθεση, ατονία, κούραση και μελαγχολία. Γενικά τείνει να απαντά στα διάφορα ερεθίσματα με αντιδράσεις απόλυτα δυσανάλογες σε σχέση με τη σημασία τους.
Με όλα τα παραπάνω ένα άτομο αποτελεί, αν μη τι άλλο, μη λειτουργική και υγιή ύπαρξη για τον εαυτό του και σε χειρότερες ακόμα καταστάσεις μπορεί να γίνει ένας πραγματικός δημόσιος κίνδυνος. Έχει βρεθεί ότι ένα μεγάλο ποσοστό π.χ. αυτοκινητιστικών ατυχημάτων οφείλεται στον ύπνο κατά την οδήγηση. Οι συνέπειες λοιπόν δεν αφορούν μόνο τον τομέα της υγείας, αλλά και της οικονομίας, ενός τομέα απόλυτα συνυφασμένου με την υγεία των πολιτών και την παραγωγικότητά τους, η οποία επίσης σαφώς μειώνεται σε συνθήκες έλλειψης ύπνου.
Μελέτη του ύπνου
Από την αρχαιότητα δίνεται μεγάλη σημασία στη σχέση του ύπνου και της καλής υγείας. Ο Ιπποκράτης ισχυριζόταν ότι «ένας καλός γιατρός πρέπει πάντα να ξέρει να ακούει με προσοχή τα όνειρα του ασθενούς του», ενώ ο φιλόσοφος και επιστήμονας Αριστοτέλης δίδασκε ότι τα όνειρα είναι μια πιστότατη αντανάκλαση της συνολικής κατάστασης της υγείας των ανθρώπων. Η συσχέτιση αυτή προωθεί και σήμερα την εντατική έρευνα πάνω στο φαινόμενο του ύπνου από τους σύγχρονους επιστήμονες.
Η έρευνα αυτή πραγματοποιείται με τη βοήθεια εθελοντών από εξειδικευμένο προσωπικό σε ειδικούς χώρους που ονομάζονται εργαστήρια ύπνου. Η κυριότερη μέθοδος είναι ο συνδυασμός του ηλεκτροεγκεφαλογραφήματος (ΗΕΓ) για την παρατήρηση της ηλεκτρικής δραστηριότητας του εγκεφάλου και της παρακολούθησης με τηλεοπτική κάμερα των κινήσεων του σώματος κατά τις ώρες του ύπνου. Έτσι βρέθηκαν και μετρήθηκαν οι εξής φάσεις του ύπνου:
ΠΡΩΤΗ ΦΑΣΗ: Λέγεται και υπναγωγική. Ο εγκέφαλος παρουσιάζει την ίδια ηλεκτρονική δραστηριότητα με την εγρήγορση. Επέρχεται σταδιακή σωματική μυϊκή χαλάρωση και εμφανίζονται φευγαλέες εικόνες που συνδέονται με τον κόσμο των ονείρων. Ο καρδιακός ρυθμός αρχίζει να επιβραδύνεται. Το ξύπνημα είναι πολύ εύκολο σ’ αυτήν τη φάση.
ΔΕΥΤΕΡΗ ΦΑΣΗ: Φάση του ελαφρύ ύπνου. Δραστηριοποιούνται ειδικές ομάδες κυττάρων που ονομάζονται άτρακτοι ύπνου. Τα μάτια αρχίζουν να γυρίζουν γύρω γύρω και αργά.
ΤΡΙΤΗ ΦΑΣΗ: Η ηλεκτρική δραστηριότητα του εγκεφάλου έχει μειωθεί κατά πέντε φόρες. Η καρδιακή συχνότητα, η αρτηριακή πίεση και η θερμοκρασία του σώματος ελαττώνονται, ενώ το ξύπνημα γίνεται πια πολύ δύσκολα.
ΤΕΤΑΡΤΗ ΦΑΣΗ: Φάση του πολύ βαθύ ύπνου. Στο εγκεφαλογράφημα εμφανίζονται τα λεγόμενα κύματα δέλτα. Η πίεση, ο σφυγμός και η θερμοκρασία έχουν φτάσει στις χαμηλότερες τιμές τους. Το ξύπνημα γίνεται πάρα πολύ δύσκολα και μόνο με πολύ ισχυρά ερεθίσματα.
ΦΑΣΗ REM (Rapid Eye Movement = γρήγορες κινήσεις των ματιών): Μετά από ενενήντα λεπτά που διαρκούν οι παραπάνω φάσεις το εγκεφαλογράφημα παρουσιάζει ξαφνικά μια έντονη δραστηριότητα, όμοια με της εγρήγορσης. Η κυκλοφορία και η θερμοκρασία αυξάνονται και οι βολβοί των ματιών παρουσιάζουν μεγάλη κινητικότητα. Είναι η φάση του ονειρέματος. Το άτομο σ’ αυτή τη φάση στριφογυρίζει στο κρεβάτι του. Συνολικά ονειρευόμαστε περίπου ενενήντα λεπτά κάθε νύχτα, αφού όλες οι παραπάνω φάσεις επαναλαμβάνονται με την ίδια σειρά 4-6 φορές. Η διάρκεια της φάσης RΕΜ αυξάνεται όσο πλησιάζει το ξημέρωμα.
Αν και το φαινόμενο του ύπνου είναι ξεχωριστό σε κάθε άνθρωπο, έχει υπολογιστεί ότι αρκούν 5-8 ώρες ύπνου κάθε βράδυ για μια καλή υγεία. Σε περασμένα χρόνια το διάστημα αυτό ήταν μεγαλύτερο, π.χ. ο μέσος όρος ωρών ύπνου ήταν 9 το 1910, ενώ σήμερα είναι 7 ώρες.
Στις Μεσογειακές χώρες παρατηρείται το φαινόμενο του καθημερινού μεσημεριανού σύντομου ύπνου διάρκειας 30’ – 90’ (σιέστα) κυρίως τους καλοκαιρινούς μήνες. Για να υποφέρει καλύτερα τις μεγάλες θερινές θερμοκρασίες και τις μακριές ημέρες, ο οργανισμός χρειάζεται στη μέση της μέρας ένα μικρό διάλειμμα μετά το μεσημεριανό γεύμα, οπότε και οι ζωτικές λειτουργίες πέφτουν σε ρυθμό για την πραγματοποίηση της πέψης. Είναι μια καλή συνήθεια που ανανεώνει το άτομο για το υπόλοιπο της μέρας σωματικά και ψυχολογικά.
Στην αρχαιότητα μεγάλη ήταν η σημασία του ύπνου και των ονείρων στη ζωή των ανθρώπων. Υπάρχουν αρκετές αναφορές σε αρχαία κείμενα, στους Ορφικούς ύμνους, στον Όμηρο, στα φιλοσοφικά έργα κλπ. Μάλιστα, τόση ήταν η σπουδαιότητά του, που το φαινόμενο του ύπνου και τα όνειρα ήταν τμήμα της θεουργικής θεραπευτικής που αφορούσε τη θεραπεία των ασθενών με την επέμβαση των ιερέων – θεραπευτών στους ναούς – ιερά – θεραπευτήρια, όπως τα Ασκληπιεία. Πρόκειται για τη διαδικασία της «εγκοίμησης». Ήταν μια αρχαία πρακτική με θεραπευτικό σκοπό, κατά την οποία οι ασθενείς πήγαιναν στο ναό και μετά από κατάλληλη εξαγνιστική προετοιμασία σωματική και ψυχολογική, τις κατάλληλες θυσίες στους θεούς και τις ιεροτελετουργίες, (εγ)κοιμώνταν για να δεχτούν μες στον ύπνο τους το θεόσταλτο όνειρο ή την επίσκεψη του θεού ή του ιερού του όφεως ή του ιερέα που θα παρουσίαζε την κατάλληλη θεραπεία ή κάποια παρέμβαση προφητικού χαρακτήρα, επιβοηθητική για το άτομο.
Η διαγνωστική λοιπόν και η θεραπευτική μέσα από τον ύπνο αποτελούσαν τμήματα της αρχαίας παράδοσης και είναι κατανοητή η ενασχόληση της σύγχρονης επιστήμης με αυτά. Ο ύπνος, εξάλλου, είναι ένα θέμα που πάντα απασχολούσε και θα απασχολεί τον άνθρωπο.
Διαταραχές του ύπνου
Έχουν διαγνωσθεί περίπου 80 διαφορετικές παθολογικές καταστάσεις που έχουν σχέση με τον ύπνο. Σήμερα το 30% του πληθυσμού των ανεπτυγμένων χωρών φαίνεται να υποφέρει απ’ αυτές. Τα συχνότερα προβλήματα είναι οι αϋπνίες, η υπνηλία, η ναρκοληψία, το ροχαλητό, η άπνοια κατά τη διάρκεια του ύπνου, οι εφιάλτες, η υπνοβασία κ.ά. Η κάθε κατάσταση έχει τα δικά της αίτια αλλά καταλήγουν όλες στην έλλειψη ικανοποιητικού ύπνου και στα επερχόμενα δευτερεύοντα προβλήματα που αυτή επιφέρει. Είμαστε λοιπόν μια κοινωνία με διαταραγμένο ύπνο;
Για έναν καλό ύπνο…
Μια ικανοποιητική ωστόσο ποσότητα και ποιότητα ύπνου δεν είναι εύκολο κατόρθωμα. Πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη πολλούς και διαφορετικούς παράγοντες για να επιτύχουμε μια ευχάριστη και αποτελεσματική εμπειρία ύπνου κάθε νύχτα.
Σύμφωνα με τις παραμέτρους που ευνοούν ή αντίθετα δυσχεραίνουν τον ύπνο, υπάρχουν ορισμένες πρακτικές συμβουλές βοηθητικές για να αποκοιμηθούμε γλυκά και βαθιά…
Αποφεύγουμε:
– τα μεγάλα γεύματα πριν τον ύπνο.
– τη λήψη υπερβολικής ποσότητας αλκοόλ
– το κάπνισμα
– τη λήψη καφεΐνης
– τους καβγάδες και τις έντονες συζητήσεις
-την παρακολούθηση ταινιών θρίλερ ή άλλων που προκαλούν έντονα και αρνητικά συναισθήματα
– την έντονη σωματική άσκηση αμέσως πριν τον ύπνο
– τις αρνητικές σκέψεις
– το φόβο μας για οτιδήποτε και ειδικά για το αν θα κοιμηθούμε
– τη συχνή χρήση του υπνοδωματίου ή του κρεβατιού για άλλους λόγους από αυτούς που προορίζονται
– τη συχνή λήψη υπνωτικών φαρμάκων
Προσέχουμε:
– να διατηρούμε λιτό, καθαρό και ζεστό το υπνοδωμάτιό μας
– να έχουμε καθαρά κλινοσκεπάσματα
– να διατηρούμε χαμηλό φωτισμό
– να χαλαρώνουμε με ένα ζεστό ντους και ένα ποτήρι γάλα πριν τον ύπνο
– να διαβάζουμε ευχάριστα και ποιοτικά αναγνώσματα ή να ακούμε απαλή και ποιοτική μουσική πριν τον ύπνο
– να ξαπλώνουμε για ύπνο μόνο επειδή και όταν νυστάζουμε
– να ασκούμαστε σωματικά σε καθημερινή βάση
– να σηκωνόμαστε από το κρεβάτι αν δεν μας παίρνει ο ύπνος και να ασχολούμαστε με κάτι ευχάριστο μέχρι να νυστάξουμε
– να διατηρούμε ένα τακτικό πρόγραμμα ύπνου
Ας αντιμετωπίσουμε λοιπόν τον ύπνο σαν μια ξεχωριστή τελετουργία και ας του δώσουμε την ανάλογη σημασία και προσοχή. Χωρίς άγχος, με ατομική πειθαρχία και πρόγραμμα, θα καταφέρουμε να απολαμβάνουμε την απόλυτα φυσιολογική και ευεργετικότατη αυτή δραστηριότητα σε κάθε περίοδο της ζωής μας. Καλό μας ύπνο και…όνειρα γλυκά!
Διαβάστε επίσης:
Να τρως όπως ο Πλάτωνας. Συμβουλές διατροφής από τον αρχαίο Έλληνα φιλόσοφο
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Εγκυκλοπαίδεια «Υγεία», τ. 4, εκδ. ΔΟΜΙΚΗ
- Εγκυκλοπαίδεια «Υδρόγειος», τ. 15, εκδ. ΔΟΜΙΚΗ
- Εγκυκλοπαίδεια «Δρανδάκη», τ. 22
- Περιοδικό «Νέα Ακρόπολη», άρθρο. «Ύπνος και Θάνατος», τ. 85, εκδ. Ε.Ν.Α.
