Αρχαία Ελλάδα: Όταν ο μύθος έγινε λογική
Η μετάβαση από την εποχή του μύθου στην εποχή της επιστήμης, ως μια προσπάθεια του ανθρώπου να κατανοήσει τον κόσμο γύρω του, έλαβε χώρα στην προσωκρατική Ελλάδα, που ξεκίνησε περίπου το 550 π.Χ.
Πηγή: bigthink.com
Το πρώτο μηχανικό μοντέλο του κόσμου αποδίδεται στον Αναξίμανδρο. Ο μαθητής του, ο Αναξιμένης, έκανε κάποιες διορθώσεις σε αυτό το μοντέλο, και το μοντέλο αυτό παρέμεινε κεντρικό στην αστρονομία για περίπου δύο αιώνες: τα ουράνια σώματα συγκρατούνται από κρυστάλλινες σφαίρες.
Ακολουθεί μία σύντομη φανταστική ιστορία των δύο αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων, του Αναξίμανδρου και του Αναξιμένη, που προσπάθησαν να κατανοήσουν το σύμπαν.
Οι δύο φιλόσοφοι αποφάσισαν να περπατήσουν στο απαλό φως της ημισελήνου. Καθώς προσέγγιζαν την κορυφή του βουνού, ο ουρανός από πάνω τους έγινε χίλια λαμπερά φώτα. Ήταν ο Γαλαξίας, που άπλωνε τα χέρια του ως φάντασμα μέσα στο σκοτάδι. Πιο χαμηλά, μπορούσες να δεις τους αναμμένους δαυλούς του αμφιθεάτρου, το κόσμημα της Μιλήτου. Ο Αναξίμανδρος σκούπισε το ιδρωμένο μέτωπο του με το μανίκι του και χαμογέλασε στον νεότερο μαθητή του, τον Αναξιμένη. “Οι κόποι αποδίδουν, έτσι;” είπε ανάμεσα σε δύο μεγάλες αναπνοές.
Ο Αναξιμένης κοιτούσε τον ουρανό με δέος. “Δάσκαλε, τι νομίζεις ότι είναι αυτά τα φώτα; Γιατί μένουν εκεί πάνω και λάμπουν σταθερά;” ρώτησε.
“Κοίτα προσεκτικά,” τον συμβούλεψε ο Αναξίμανδρος. “Μπορείς να διακρίνεις διαφορετικά είδη από φώτα. Ορισμένα τρεμοπαίζουν και άλλα όχι. Αυτά που δεν τρεμοπαίζουν μετακινούνται αργά πάνω στον ουρανό. Αυτά είναι οι πλανήτες. Για να παρατηρήσεις ότι κινούνται, πρέπει να τα παρακολουθείς για πολύ καιρό. Για μήνες. Αυτά που τρεμοπαίζουν δεν μετακινούνται. Αυτά είναι τα αστέρια.”
Ο Αναξιμένης ένευσε. “Αλλά αυτό το φως, τι είναι; Είναι το ίδιο με τον ήλιο; Ή με τη Σελήνη;”
Ο Αναξίμανδρος σήκωσε ένα κλαδί και ζωγράφισε ένα τεράστιο κύκλο στην άμμο. “Αυτή είναι μία πολύ καλή ερώτηση,” είπε, “και μέχρι τώρα, κανείς δεν γνωρίζει την απάντηση. Οι αρχαίοι πίστευαν ότι τα φώτα τοποθετήθηκαν εκεί από τους θεούς. Ότι οι πλανήτες μετακινούνται εξαιτίας των θεών. Για εκείνους, οτιδήποτε συμβαίνει στη φύση ήταν έργο κάποιων θεών. “
“Όπως ο θεός Ήλιος, που κουβαλάει τον ήλιο στο άρμα του κάθε μέρα από την ανατολή ως τη δύση;” ρώτησε ο Αναξιμένης.
“Ακριβώς. Αλλά πώς μπορεί αυτού του είδους η εξήγηση να είναι μία κατανόηση του φυσικού κόσμου; Είναι βέβαια μία ιστορία που μας βοηθάει να καλύψουμε τον φόβο του αγνώστου. Όμως έχουμε και νου, και πρέπει να τον χρησιμοποιούμε για να κατανοούμε τα πράγματα, για να βρίσκουμε τις αιτίες τους. Το να πεις ότι ένας θεός έκανε αυτό ή εκείνο δεν δείχνει ακριβώς την αιτία.”
“Αλλά τότε, πώς εξηγείς τα φώτα στον ουρανό;” επέμενε ο Αναξιμένης.
“Λοιπόν, κοίτα αυτόν τον κύκλο στην άμμο. Η γη βρίσκεται ακριβώς στη μέση. Τώρα, φαντάσου ότι αυτός ο κύκλος είναι σαν τον τροχό μιας άμαξας, που περιστρέφεται γύρω από το κέντρο.” Ο Αναξιμένης ένευσε. “Σκέψου ότι υπάρχουν πολλοί τροχοί. Ένας για τον ήλιο, ένας για τη σελήνη ένας για τους πλανήτες ένας άλλος για τους αστέρες. Ο κόσμος αποτελείται από τροχούς μέσα στους τροχούς, που περιστρέφονται γύρω από την γη που είναι στο κέντρο.”
“Με πιάνει πονοκέφαλος όταν φαντάζομαι όλους αυτούς τους τροχούς να περιστρέφονται”, παραπονέθηκε ο Αναξιμένης.
Ο Αναξίμανδρος χαμογέλασε, και σχεδίασε περισσότερους ομόκεντρους κύκλους στην άμμο. “Με την εξάσκηση θα τα δεις όλα με τον νου. Αλλά υπάρχουν και άλλα. Αυτοί δεν είναι συνηθισμένοι τροχοί. Είναι γεμάτοι με φωτιά. Τα φώτα που βλέπουμε στους ουρανούς – ο ήλιος, η σελήνη, οι πλανήτες, οι αστέρες- είναι απλά η φωτιά που διέφυγε από τρύπες αυτών των τροχών. Καθώς οι τροχοί περιστρέφονται, βλέπουμε το φως να περιστρέφεται επίσης, πάντα από τα ανατολικά στα δυτικά. “
Ο Αναξιμένης κοίταξε το δάσκαλό του, εμφανώς συγχυσμένος. “Εννοείς ότι ο κόσμος είναι σαν μία μηχανή; Η οποία περιστρέφει τροχούς που βγάζουν φωτιά από τρύπες;”
Ο Αναξίμανδρος γέλασε. “Ακριβώς! Ο νους μόνος μπορεί να βγάλει συμπεράσματα, εάν τον βάλουμε να δουλέψει!”
Ένα βιαστικό σύννεφο κάλυψε στιγμιαία τη Σελήνη, δημιουργώντας ένα μωσαϊκό φωτός και σκιάς πάνω στο έδαφος. “Τα πράγματα είναι εφήμερα,” είπε ο Αναξίμανδρος. “Όπως οι παλίρροιες, τα πάντα αδειάζουν και γεμίζουν. Ο Θαλής ο δάσκαλός μου, με δίδαξε ότι τον ύδωρ είναι η πρωταρχική ουσία, η ουσία όλων των πραγμάτων. Αλλά προσπαθώ να κατανοήσω αυτό που πίστευε. Πώς είναι δυνατόν το ύδωρ και η φωτιά, αντίθετα μεταξύ τους, να συνυπάρχουν σε έναν κόσμο ύδατος; Ίσως τελικά όλα τα πράγματα να προέρχονται από το άπειρο – την αμέτρητη, αόριστη, άπιαστη ουσία όλων των πραγμάτων.”
“Τότε αυτό σημαίνει ότι το άπειρο περιλαμβάνει και το ύδωρ και τη φωτιά;” ρώτησε ο Αναξιμένης.
“Και ναι και όχι”, απάντησε ο Αναξίμανδρος. “Περιλαμβάνει τα πάντα, αλλά όχι έτσι όπως τα βλέπουμε εμείς. Μέσα από αυτό πηγάζουν όλα, και μέσα από μετασχηματισμούς που εμείς δεν μπορούμε να δούμε, εμφανίζονται η φωτιά, το ύδωρ, ο αέρας και η γη.”
Το σεληνόφως επέστρεψε, φωτίζοντας τους τροχούς στην άμμο. “Ίσως επειδή οι ουρανοί δεν είναι διάφανοι στο μάτι, και μπορούμε να δούμε μονάχα την πιο λαμπρή φωτιά που διαφεύγει από τους τροχούς.”
Ο Αναξιμένης κούνησε το κεφάλι του. “Είτε… ίσως,” είπε, “δεν υπάρχουν τροχοί αλλά κρυστάλλινες σφαίρες! Βλέπεις δάσκαλε, το κρύσταλλο είναι διαφανές και για αυτό δεν μπορούμε να τα δούμε εκεί πάνω. Επίσης, οι σφαίρες που είναι φτιαγμένες από κρύσταλλο μπορούν να περιστραφούν, παίρνοντας μαζί τους τους αστέρες. Αλλά μονάχα τους αστέρες… Πιστεύω ότι ο ήλιος και η σελήνη και οι πλανήτες μεταφέρονται από ανέμους που υποστηρίζονται από την κοσμική αναπνοή.
Ο Αναξίμανδρος κοίταξε το μαθητή του. Για πρώτη φορά τον έβλεπε ως ίσο. “Δεν είμαι σίγουρος για αυτή σου την ιδέα, ότι οι αστέρες είναι κολλημένοι πάνω σε κρυστάλλινες σφαίρες,” είπε. “Αλλά τώρα σκέφτεσαι ως επιστήμονας, και αυτό θέλω από εσένα. Ένας ώριμος μαθητής θα πρέπει να ξεπερνά το δάσκαλο του.” Ο Αναξιμένης χαμογέλασε ντροπαλά.
“Καλύτερα να αρχίσουμε να κατεβαίνουμε, πριν χάσουμε όλο το φως της σελήνης, ” είπε ο Αναξίμανδρος. “Αύριο θα πεις στους φίλους σου για αυτή μας συζήτηση, και το πως διαφωνούμε με κάποιο τρόπο”.
