Οποιοδήποτε φιλοσοφικό σύστημα, για να μπορεί να ονομάζεται έτσι, πρέπει να δίνει απαντήσεις στα μεγάλα ερωτήματα τα οποία απασχολούν τον κάθε άνθρωπο. Ένα από αυτά είναι και το θέμα της ύπαρξης της Ψυχής. Υπάρχει ψυχή; μπορούμε να την ορίσουμε, να την αντιληφθούμε, να την περιγράψουμε;
Όλα τα φιλοσοφικά συστήματα -όπως και οι θρησκείες- τοποθετούνται για αυτό το θέμα. Σε αυτό το σύντομο άρθρο θα εξετάσουμε δύο περιπτώσεις οι οποίες βρίσκονται σχετικά μακριά χρονικά και γεωγραφικά, όμως πολύ κοντά ως προς την τοποθέτηση και την περιγραφή τους.
Ο Πλάτωνας, ο μεγάλος αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος, ασχολείται με το θέμα της Ψυχής σε πολλούς από τους περίφημους διαλόγους του. Στην Πολιτεία, τον Τίμαιο, τους Νόμους, τον Φαίδρο, τον Φαίδωνα, ο οποίος υποτιτλοφορείται «Περί Ψυχής», και άλλους. Γενικά ο Πλάτωνας υιοθετεί τις αντιλήψεις των Πυθαγορείων και των Ορφικών ότι η ψυχή είναι θείας φύσης, αθάνατη και αποτελεί την πραγματική ουσία του ανθρώπου. Το σώμα είναι όχημα της Ψυχής -όπως αναφέρει στον Τίμαιο- με το οποίο δεσμεύεται σε κάθε ενσάρκωσή της.
Δεν μπορούμε να επεκταθούμε πολύ στις πλατωνικές αναφορές για την ψυχή, λόγω περιορισμών στην έκταση ενός άρθρου, έτσι θα σημειώσουμε περιληπτικά μόνο κάποιες από τις προσεγγίσεις του μεγάλου φιλόσοφου.
Στην Πολιτεία έχουμε την περίφημη «τριμέρεια» της Ψυχής: Τα τρία μέρη της είναι: το Λογιστικό, το Θυμοειδές και το Επιθυμητικό. Αν αυτά βρίσκονται σε αρμονία, με επικεφαλής το Λογιστικό, θα έχουμε ως αποτέλεσμα τον δίκαιο άνθρωπο. Αυτή η τριμέρεια αντανακλάται κατόπιν και στην πόλη, η οποία επίσης θα πρέπει να είναι δίκαια.
Στον Τίμαιο συναντούμε τη σημαντική επισήμανση, ότι η ψυχή του ανθρώπου είναι εικόνα της ψυχής του κόσμου (Anima mundi). Στον κοσμογονικό-ανθρωπογονικό αυτόν διάλογο και η Ψυχή του Κόσμου εμφανίζεται να είναι τριμερής. Δεν θα επεκταθούμε όμως περισσότερο σε αυτό. Να προσθέσουμε μόνο ότι στον Τίμαιο, εκτός από την σύνθεση της ψυχής από τον Δημιουργό, αναφέρει ότι ενυπάρχουν στον άνθρωπο μια ανώτερη ψυχή, η οποία τοποθετείται στο κεφάλι και αποτελεί την «εσωτερική ακρόπολή» του- και δύο άλλα είδη ψυχών, οι οποίες βρίσκονται στις περιοχές του στήθους και των σπλάχνων αντίστοιχα και εκπροσωπούν το Θυμοειδές και το Επιθυμητικό. Αν κυριαρχούν αυτές, ο άνθρωπος ασχολείται κυρίως μόνο με τις υλικές επιθυμίες και τις απολαύσεις.
Στον Φαίδωνα, τον Γοργία αλλά και στο τελευταίο βιβλίο της Πολιτείας αναφέρεται στην πορεία της ψυχής, τη μεταθανάτια διαδρομή και τη μετέπειτα τύχη της, την οποία καθορίζει ο ίδιος ο άνθρωπος με τον τρόπο ζωής του.
Στον Φαίδρο περιγράφεται η ουράνια πορεία των θεϊκών ψυχών και των ανθρώπινων, οι οποίες αποτελούν εικόνα των θεϊκών. Σε αυτόν τον διάλογο έχουμε την περίφημη εικόνα του άρματος της ψυχής, στην οποία θα αναφερθούμε παρακάτω.
Ο αλληγορικός Μύθος του φτερωτού άρματος στον Φαίδρο
Σε ό,τι αφορά λοιπόν την αθανασία της ψυχής, αυτά είναι αρκετά. Σχετικά όμως με τη μορφή της, πρέπει να πούμε τα εξής: ποιας υφής είναι, τούτο οπωσδήποτε είναι ζήτημα που απαιτεί θεϊκή και μακρόλογη περιγραφή, όμως με τι μοιάζει, αυτό είναι θέμα που μπορεί να καλυφθεί από συντομότερη και στο πλαίσιο των ανθρωπίνων δυνατοτήτων περιγραφή. Με τέτοιον τρόπο λοιπόν ας μιλήσουμε.
Ας την παρομοιάσουμε λοιπόν με μια δύναμη συναποτελούμενη από ζευγάρι φτερωτών αλόγων και τον ηνίοχό τους. Τα άλογα των θεών και οι ηνίοχοι είναι όλοι καλοί και από καλή γενιά, ενώ στα ζευγάρια των ανθρώπινων ψυχών είναι ανακατεμένα. Κατ’ αρχάς ο δικός μας ηνίοχος κρατά με τα χαλινάρια ένα ζευγάρι μόνο άλογα κι από τα άλογα αυτά το ένα είναι όμορφο και ευγενικό, κι από καλή γενιά, ενώ το άλλο είναι από αντίθετη γενιά και με αντίθετα χαρακτηριστικά. Έτσι αναπόφευκτα γίνεται δύσκολη και κοπιαστική η χαλιναγώγησή τους στην περίπτωση μας.»
Πλάτωνος Φαίδρος 246 Α- b (1)
Τα παραπάνω αποτελούν ένα τμήμα μόνο από τον περίφημο μύθο του φτερωτού άρματος της ψυχής και παροτρύνουμε τον αναγνώστη να μελετήσει μόνος ολόκληρο το αντίστοιχο τμήμα στον παραπάνω διάλογο. Να προσθέσουμε μόνο ότι σύμφωνα με τον φιλόσοφο οι ανθρώπινες ψυχές αρχικά έχουν φτερά (όμως, όπως και όλα τα υπόλοιπα, δεν πρέπει να το παίρνουμε κατά γράμμα: εννοεί πνευματικά φτερά), τα οποία χάνουν μέσα στις περιπέτειες του ταξιδιού των ενσαρκώσεών τους και πρέπει να τα αποκτήσουν ξανά.
Ας πάμε τώρα και στις Ουπανισάδ, οι οποίες αποτελούν βαθυστόχαστα φιλοσοφικά κείμενα της ινδικής φιλοσοφίας.
Το Άρμα της Ψυχής στην Κατχά Ουπανισάδ
«Γνώριζε ότι ο Εαυτός (του ατόμου) είναι ο κύριος (της άμαξας) και το σώμα το αμάξι. Γνώριζε ότι η διάνοια είναι ο αμαξηλάτης και το μυαλό το χαλινάρι πράγματι.
Λένε τις αισθήσεις να είναι τα άλογα και τα αντικείμενα τους οι δρόμοι. Οι γνωστικοί λένε πάλι, πως όταν συνδέεται με νου αισθήσεις και σώμα, ο Εαυτός, απολαμβάνει εμπειρίες.
Αλλά όταν ένας αμαξηλάτης είναι δίχως σταθερή διάκριση και με το μυαλό απειθάρχητο, τότε οι αισθήσεις του είναι ανεξέλεγκτες σαν κακομαθημένα άλογα.
Εκείνος όμως που έχει διάκριση και το μυαλό πειθαρχημένο, τότε οι αισθήσεις του ελέγχονται σαν άλογα τιθασευμένα.»
Κατχά Ουπανισάδ, κεφ. 3 (2)
Όμως δεν είναι μόνο στην Κatha Upanisadπου βρίσκουμε τον συμβολισμό του άρματος της ψυχής. Και στην Μπαγαβάντ Γκίτα, το θείο τραγούδι,,πρωταγωνιστούν ο καλύτερος πολεμιστής των Παντάβα, ο Αρτζούνα, με αρματηλάτη τον Κρίσνα. Ο Αρτζούνα συμβολίζει τον άνθρωπο-πολεμιστή της ζωής και ο Κρίσνα, ο δάσκαλος-αρματηλάτης του, το ανώτερο μέρος τους ανθρώπου, την Ψυχή ή το Εγώ του. Μάλιστα αν και ο Αρτζούνα είναι μεγάλος πολεμιστής και πρωταγωνιστεί στη μάχη, σημαντικότερο ρόλο στο συγκεκριμένο κείμενο έχει ο αρματηλάτης-δάσκαλος Κρίσνα. Όταν ο Αρτζούνα στην αρχή της μάχης διστάζει να πολεμήσει, ο Κρίσνα του μεταδίδει αθάνατες φιλοσοφικές διδασκαλίες. Αυτός τον οδηγεί στη μάχη και στη νίκη.
Αλλά και στην Ιλιάδα παρατηρούμε πως όταν ο γέρο Νέστορας (σύμβολο της ψυχής η οποία έχει αποκτήσει σοφία μέσα στη μάχη της ζωής) γίνεται αρματηλάτης του νέου και δυνατού Διομήδη (σύμβολο του ανθρώπου πολεμιστή ο οποίος πολεμά με τον κατώτερο εαυτό του), κανείς δεν μπορεί να τους σταματήσει (3). Ο συμβολισμός είναι παρόμοιος.
Στον Οιδίποδα Τύραννο, του Σοφοκλή, ο Λάιος βρίσκεται πάνω σε άρμα όταν τον συναντά ο Οιδίποδας. «Φορούσε χρυσή περικεφαλαία και οδηγούσε άρμα που το έσερναν τέσσερα αρσενικά άλογα, σύμβολα της ζωής, που με τη διαδικασία της εξέλιξης προάγει τον νου και εμπλουτίζει το Πνεύμα» (4). Μάλιστα τον συναντά σε ένα τρίστρατο.
Ας επανέλθουμε όμως στον Πλάτωνα:
Στην Πολιτεία σημειώσαμε ότι αναφέρεται στα τρία μέρη μέρη-δυνάμεις της ανθρώπινης ψυχής: Το Λογιστικό, το Θυμοειδές, το Επιθυμητικό. Έχουμε μια αντιστοιχία με το άρμα της ψυχής του Φαίδρου: στο Λογιστικό αντιστοιχεί ο ηνίοχος, στο Θυμοειδές το καλό άλογο και στο Επιθυμητικό το ατίθασο άλογο.
Στην Κατχά Ουπανισάδ, στον ηνίοχο του άρματος (σώματος) αντιστοιχεί η διανόηση (Buddhi) και στη λογική λειτουργία (Manas) αντιστοιχούν τα γκέμια. Τα άλογα που το τραβούν, μεταφορικά είναι οι αισθήσεις. Οι τελευταίες φέρονται σαν επικίνδυνα άλογα στη νόηση, όταν δεν μπορεί τούτη να τα πειθαρχήσει και να τα ελέγξει. Όποιος όμως έχει καλό ηνίοχο που μπορεί να «διακρίνει», εκείνος φτάνει στο τέρμα του δρόμου, στην κατάργηση του κύκλου των μετενσαρκώσεων (5).
Οι ομοιότητες ανάμεσα στο άρμα της ψυχής του Πλάτωνα και στο αντίστοιχο των Ουπανισάδ δεν είναι τυχαίες. Ο αναγνώστης καλείται και στη μία περίπτωση και στην άλλη να πολεμήσει και να βγει νικητής στη μάχη της ζωής. Μια μάχη στην οποία στόχος είναι να αποκτήσει ξανά τα πνευματικά φτερά του και να κατακτήσει τον ανώτερο εαυτό του όπως ο μυθικός Αρτζούνα της Μπαγκαβάντ Γκίτα.
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
(1) Βλ. Πλάτων Μύθοι, σελ 249, Εκδ. Ζήτρος.
(2) Βλ. Ουπανισάδες Β΄, Η Κατχά (Kathopanishad),,σελ 65-67
(3) 1.Ομήρου Ιλιάδα, Θ, 112-131
(4) Βλ. Ε. Β. Κουτσοθόδωρος, Οιδίποδας το πανανθρώπινο σύμβολο, σελ. 323
(5) Βλ. Βασίλη Βιτσαξή, Πλάτων και Ουπανισάντ, σελ. 33-34
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ευαγ. Μαραγγιανού Δερμούση, Πλατωνικά θέματα, Εκδ. Καρδαμίτσα
Μελέται περί νου και ψυχής των πλατωνικών, Εκδ. Βιβλιοθήκη της Σφιγγός, Αθήνα, 1987
Η Κατχά Ουπανισάδ, Εκδ. Όμιλος Μελετών, Αθήνα, 1989
Πλάτωνος, Φαίδρος, Εκδ. Πάπυρος, Αθήνα, 1975
Μπαγκαβάδ Γκίτα, Εκδ Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1979
Βασίλη Βιτσαξή, Πλάτων και Ουπανισάδ «Δύο παράλληλοι στοχασμοί», Εκδ. Εστίας, Αθήνα, 1977
Ηλίας Σπυρόπουλος, Πλάτων, Μύθοι, Εκδ. Ζήτρος, Θεσ/νικη, 2003
Παττακός Σάββας, Η μυστική διδασκαλία του Πλάτωνα, Εκδ. Νέα Ακρόπολη, Αθήνα, 1998
Giozef Quarlia, Mitos de Platon (con texto griego), Editorial.N.A., Madrid, 2015
