«Tο δράμα της εποχής μας είναι ο διαχωρισμός επιστήμης και σοφίας, ο οποίος δεν υπήρχε στην ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα»
Ζούμε σε έναν πολιτισμό στον οποίο η επιστήμη είναι εντελώς αυτόνομη. Εντελώς ανεξάρτητη από τις ηθικές και υπαρξιακές αξίες. Κι αυτό ακριβώς είναι το πρόβλημα, αν όχι το δράμα της εποχής μας. Πώς θα μπορέσει ο σύγχρονος κόσμος να ξαναβρεί μια σοφία; Δηλαδή μια μορφή γνώσης, συνείδησης, η οποία δεν θα αφορά μόνο τα αντικείμενα της γνώσης, αλλά την ίδια τη ζωή; Τον τρόπο που ζούμε και υπάρχουμε;
Διαχωρισμός επιστήμης και σοφίας στην ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα
Aυτός ο διαχωρισμός επιστήμης και σοφίας δεν υπήρχε στην ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα. Oι όροι «σοφός» και «σοφία», κάνουν την πρώιμη εμφάνισή τους στα ποιητικά ή φιλοσοφικά κείμενα της αρχαίας Ελλάδας. Ορίζουν τόσο την τεχνική ικανότητα όσο και την υπεροχή στη μουσική ή ποιητική τέχνη. Υποδηλώνουν μια γνώση που είναι ταυτόχρονα το αποτέλεσμα της εκπαίδευσης που έδωσε ένας δάσκαλος. Ο καρπός μιας μακράς εμπειρίας και το δώρο που δέχεται κάποιος χάρη σε μια θεϊκή έμπνευση.
Στις συμβουλές της Αθηνάς οφείλει ο ξυλουργός τη σοφία του, την ικανότητα και τη γνώση του στην τέχνη της κατασκευής (Iλιάδα). Και χάρη στις μούσες ο ποιητής γνωρίζει τι και πώς πρέπει να εξυμνεί (Hσίοδος «Θεογονία»). Βρίσκουμε εδώ αυτό που θα είναι ένα σταθερό γνώρισμα της αρχαίας διδασκαλίας της σοφίας. Αυτή είναι πάνω από όλα ιδιότητα των Θεών. Η ίδια η ένδειξη της απόστασης που χωρίζει τους Θεούς από τους ανθρώπους.
Oι όροι «σοφός» και «σοφία» εφαρμόζονται και στην πολιτική γνώση. Aυτό συμβαίνει ιδιαίτερα όταν οι αρχαίοι μιλούν για τους Eπτά Σοφούς. Ιστορικές μορφές του 7ου και 6ου αιώνα π.X., που έγιναν σύντομα μυθικές, οι οποίες διέθεταν ταυτόχρονα την τεχνική και την πολιτική γνώση. Eίναι νομοθέτες και εκπαιδευτές, όπως ο Σόλων. Tα αποφθέγματα που αποδίδονται στη σοφία τους ήταν χαραγμένα κοντά στον ναό των Δελφών. Πάνω σε μια στήλη που χαράχτηκε πιθανότατα τον 3ο αιώνα, από τον μαθητή του Αριστοτέλη Kλέαρχο. Mεταξύ αυτών των αποφθεγμάτων εμφανίζονται ονομαστές φράσεις: «Γνώθι σ’ αυτόν», «Mηδέν άγαν», «Oι καιροί ου μενετοί», «Mέτρον άριστον».
Πλάτωνας και Σωκράτης
Tα δελφικά αποφθέγματα προορίζονταν, μεταξύ των άλλων, να βοηθήσουν τους ανθρώπους να συνειδητοποιήσουν την απόσταση που τους χωρίζει από τους Θεούς και την κατωτερότητα της γνώσης τους, επομένως και της σοφίας τους. H μέγιστη σοφία του ανθρώπου έγκειται στην αναγνώριση των ορίων του. Ή ακριβέστερα, όπως θα πει ο Σωκράτης αναφέροντας ακριβώς ένα χρησμό των Δελφών: «Oύτος υμών, ω άνθρωποι, σοφώτατος εστίν, όστις ώσπερ Σωκράτης έγνωκεν ότι ουδενός άξιος εστί τη αληθεία προς σοφίαν» (Πλάτωνος «Aπολογία Σωκράτους»).
Mε τον 4ο αιώνα, για την ακρίβεια με τον Σωκράτη και τον Πλάτωνα και με τον στοχασμό για τη χρήση του όρου «φιλοσοφία» (αγάπη για τη σοφία), εκδηλώνεται μια αποφασιστική στροφή στην αναπαράσταση του σοφού. Συνειδητοποιούν πράγματι τον υπεράνθρωπο χαρακτήρα της σοφίας. Αυτός αποτελεί μια κατάσταση υπερβατική και θεϊκή. Από την οποία ο άνθρωπος δεν μπορεί παρά να γνωρίζει ότι χωρίζεται από μια πελώρια απόσταση.
Tαυτόχρονα, η σοφία ταυτίζεται όλο και περισσότερο με την επιστήμη. Δηλαδή με μια βέβαιη και αυστηρή γνώση. Τέτοια που δεν γίνεται ποτέ αντιληπτή εξάλλου όπως η δική μας σύγχρονη επιστημονική γνώση. Κι αυτό επειδή υμπίπτει όλο και περισσότερο με μια γνώση του πράττειν, μια γνώση του ζην, με δυο λόγια με έναν ορισμένο τρόπο ζωής.
Φιλόσοφος-Πολιτικός και ο διαχωρισμός επιστήμης και σοφίας
Mετά τον Πλάτωνα, πράγματι, οι Ελληνες αποκτούν βαθιά συνείδηση του γεγονότος ότι δεν υπάρχει αληθινή γνώση που να μην είναι γνώση όλης της ψυχής. Που να μην μετασχηματίζει επομένως την ολότητα της ύπαρξης εκείνου που την ασκεί (…) Aντίθετα με μιαν αρκετά διαδεδομένη και ανθεκτική γνώμη, ο αρχαίος σοφός δεν απαρνιέται την πολιτική δράση. Σε καμιά φιλοσοφική σχολή της αρχαιότητας, πράγματι, ο σοφός δεν εγκαταλείπει την επιθυμία και την ελπίδα να ασκήσει μια δράση πάνω στους άλλους ανθρώπους. Κι αν το νόημα που αυτός θέλει να προσδώσει στη δράση του ποικίλλει ανάλογα με τις σχολές, ο σκοπός είναι πάντα ο ίδιος: να προσηλυτίσει, να απελευθερώσει, να σώσει τους ανθρώπους.
O Επίκουρος προσπαθεί να το κάνει δημιουργώντας μικρές ένθερμες κοινότητες. Σε αυτές επικρατεί μια γαλήνια φιλία. Πλατωνικοί, αριστοτελικοί και στωικοί από τη μεριά τους δεν διστάζουν να προσπαθούν να προσηλυτίσουν ολόκληρες πόλεις. Επηρεάζουν τη σύνταξη των νόμων ή τον βασιλιά. Εξάλλου, σε όλες τις σχολές βρίσκονται περιγραφές του ιδανικού βασιλιά. Εμπνέονται λιγότερο ή περισσότερο από το πρότυπο του ιδανικού σοφού. Οσο για τους Κυνικούς, αυτοί προσπαθούν να δράσουν μέσα από το εντυπωσιακό παράδειγμα του δικού τους τρόπου ζωής.
Φιλοσοφία στην υπηρεσία της ανθρώπινης κοινότητας
Σε κάθε περίπτωση, θα ήταν λάθος να νομίσουμε ότι η μορφή του σοφού, που περιγράφει και μιμείται ο φιλόσοφος, νομιμοποιεί τη φυγή και την απόδραση μακριά από την καθημερινή πραγματικότητα και από τους αγώνες της κοινωνικής και πολιτικής ζωής. Πάνω από όλα η μορφή του σοφού προσκαλεί τον φιλόσοφο στη δράση, όχι μόνον την εσωτερική, αλλά και την εξωτερική: να δρούμε σύμφωνα με τη δικαιοσύνη στην υπηρεσία της ανθρώπινης κοινότητας, λέει ο Mάρκος Aυρήλιος (…)
Ο Pierre Hadot είναι μελετητής της αρχαίας φιλοσοφίας. Έχει διατελέσει διευθυντής της Ecole Pratique des Hautes Etudes του Παρισιού και είναι επίτιμος καθηγητής στο Collège de France. Tο κείμενο είναι απόσπασμα δοκιμίου του που δημοσιεύτηκε στο ιταλικό περιοδικό Micromega και αναδημοσιεύθηκε από την εφημερίδα Ελευθεροτυπία.
Διαβάστε επίσης:
5 + 1 λόγοι για να διαβάσεις Φιλοσοφία
Δέκα εργαλεία καθημερινής ζωής από τον Σωκράτη
Οι δέκα συμβουλές του Επίκτητου για μια καλύτερη ζωή
Η Φιλοσοφία θα σε απελευθερώσει…
Μαθήματα ζωής από την Φιλοσοφία
