Δες φιλοσοφικά τις συνήθειές σου και θα καταλάβεις ποιος είσαι
Καθημερινά κάνουμε εκατοντάδες πράγματα επαναλαμβανόμενα με ρουτίνα. Ξυπνάμε, κοιτάμε το κινητό, μας τρώμε τα γεύματα μας, πλένουμε τα δόντια μας, κάνουμε τις δουλειές μας, ικανοποιούμε τους εθισμούς μας.
Τα τελευταία χρόνια αυτές οι επαναλαμβανόμενες πράξεις έχουν αναδειχθεί σε ένα πεδίο αυτογνωσίας: τα ράφια των βιβλίων έχουν γεμίσει best-seller σχετικά με τρόπους να βελτιώσουμε τη ζωή μας, να την οργανώσουμε και γενικώς μας υπόσχονται τα πάντα από μεγαλύτερη παραγωγικότητα έως πιο ισορροπημένη διατροφή, ακόμη και πολλά χρήματα. Αυτοί οι οδηγοί ποικίλλουν από επιστημονική άποψη, όμως κατά κανόνα απεικονίζουν τις συνήθειες ως ρουτίνες που ακολουθούμε με μία επαναλαμβανόμενη συχνότητα συμπεριφοράς, στην οποία μπορούμε να επέμβουμε ώστε να πλάσουμε μία καλύτερη εκδοχή του εαυτού μας.
Το πρόβλημα είναι ότι τα περισσότερα από αυτά τα βιβλία είναι αποκομμένα από την ιστορική παράδοση που τα συνδέει με ένα πλούσιο έργο που μας κληροδότησαν μεγάλοι ψυχολόγοι του 20ου αιώνα όπως ο Skinner, ο Watson ή ο Pavlov. Αυτοί οι στοχαστές συνδέονται με τον συμπεριφορισμό, μία προσέγγιση της ψυχολογίας η οποία δίνει προτεραιότητα σε αυτό που μπορούμε να παρατηρήσουμε, σε αντιδράσεις που προέρχονται από ένα ερέθισμα και όχι τόσο στο ρόλο των συναισθημάτων και των σκέψεων. Οι συμπεριφοριστές όρισαν τις συνήθειες με μία στενή, ατομικιστική έννοια. Πίστευαν ότι οι άνθρωποι ήταν “καταδικασμένοι” να αντιδρούν αυτόματα σε ορισμένα ερεθίσματα, πράγμα που παρήγαγε επαναλαμβανόμενους κύκλους δράσης και ανταμοιβής.
Η συμπεριφοριστική εικόνα των συνηθειών μας έχει αναβαθμιστεί από τότε με τις ανακαλύψεις της σύγχρονης νευροεπιστήμης. Για παράδειγμα, το γεγονός ότι ο εγκέφαλος είναι εύπλαστος και μεταβλητός επιτρέπει στις συνήθειές μας να εγγράφονται στο νευρικό μας δίκτυο με τον καιρό και να σχηματίζονται δυνατές συνδέσεις μεταξύ τμημάτων του εγκεφάλου. Η επιρροή του συμπεριφορισμού έχει επιτρέψει στους ερευνητές να μελετήσουν τις συνήθειες ποσοτικά και πιο μετρήσιμα. Ωστόσο, μας έχει κληροδοτήσει μία ευθύγραμμη αντίληψη των συνηθειών μας η οποία όμως παραβλέπει τις φιλοσοφικές προεκτάσεις του θέματος.
Οι φιλόσοφοι συνήθιζαν να βλέπουν τις συνήθειες ως τρόπους για να κατανοούμε καλύτερα ποιοι είμαστε, τι σημαίνει να έχουμε πίστη και ότι η καθημερινή μας ρουτίνα αποκαλύπτει κάτι για τον κόσμο ευρύτερα. Ο Αριστοτέλης στα Ηθικά Νικομάχεια χρησιμοποιεί τους όρους “έξις” και “ήθος”- και οι δύο μεταφράζονται σήμερα ως συνήθεια- για να μελετήσουν σταθερές αξίες σε ανθρώπους και πράγματα, ιδιαίτερα όσον αφορά τα ήθη και τη νόηση. Η “έξις” δηλώνει μακροπρόθεσμα χαρακτηριστικά ενός ανθρώπου ή πράγματος, όπως η απαλότητα ενός τραπεζίου, η καλοσύνη ενός φίλου, που μπορούν να οδηγήσουν τις πράξεις μας και τα συναισθήματά μας. H “έξις” είναι ένα χαρακτηριστικό, μία ικανότητα ή μία προδιάθεση που κατέχει κάποιος. Η ετυμολογία της βρίσκεται στην ελληνική λέξη “έχειν”, όρος που σημαίνει κτήση. Για τον Αριστοτέλη, ο χαρακτήρας ενός ανθρώπου είναι τελικά το άθροισμα των “έξεων” του, δηλαδή των όσων κατέχει.
Το “ήθος”, από την άλλη, είναι αυτό που μας επιτρέπει να αναπτύξουμε την “έξιν” . Είναι τόσο ένας τρόπος ζωής όσο και το διαμέτρημα της προσωπικότητας ενός ατόμου. Το ήθος είναι αυτό που γέννα τις βασικές αρχές οι οποίες καθοδηγούν την ηθική και νοητική ανάπτυξη. Με λίγα λόγια η “έξις” οδηγεί το ήθος επειδή ενέχει χρόνο και εξάσκηση. Αυτή η άποψη της συνήθειας συνάδει με την αρχαία ελληνική φιλοσοφία, η οποία συχνά έδινε έμφαση στην καλλιέργεια της αρετής ως μέσο για την ηθική ζωή.
Αιώνες αργότερα, στη μεσαιωνική χριστιανική Ευρώπη, η “έξις” του Αριστοτέλη μεταφέρθηκε στη Λατινική λέξη habitus. Η μετάφραση προδίδει μία αλλαγή από την αρετή της ηθικής των αρχαίων, προς μία χριστιανική ηθική, κατά την οποία η συνήθεια απέκτησε αυστηρά μία θρησκευτική χροιά. Κατά το Μεσαίωνα, η χριστιανική ηθική δεν είχε να κάνει απλώς με τη διαμόρφωση της ηθικής συμπεριφοράς κάποιου, αλλά προχωρούσε στο συμπέρασμα ότι ο ηθικός χαρακτήρας ήταν χάρισμα από τον Θεό. Με αυτό τον τρόπο το habitus ταυτίστηκε με την πρακτική της Χριστιανικής ηθικής.
Ο μεγάλος Θεολόγος Θωμάς Ακινάτης είδε τη συνήθεια ως μία βασική συνιστώσα της πνευματικής ζωής. Συγκεκριμένα, είπε ότι το habitus εμπεριέχει μία λογική επιλογή η οποία οδηγεί τον πραγματικό πιστό σε μία αίσθηση ελευθερίας μέσω της πίστης. Αντίθετα, ο Ακινάτης χρησιμοποίησε τη λέξη consuetudo για να αναφερθεί σε συνήθειες τις οποίες αποκτάμε και οι οποίες μας αποτρέπουν από αυτού του είδους την ελευθερία: Κάθε είδους μη πνευματικές καθημερινές συνήθειες οι οποίες δεν συνδέονται άμεσα με την πίστη. Consuetudo σημαίνει απλή συσχέτιση και κανονικότητα, ενώ το habitus μεταφέρει ειλικρινή στοχασμό και συνείδηση του Θεού. Από το Consuetudo προέρχονται επίσης οι αγγλικοί όροι “custom” και “ costume”- κάτι που υποδηλώνει ότι οι άνθρωποι στο Μεσαίωνα θεωρούσαν τη συνήθεια να ξεπερνά το άτομο σαν μονάδα.
Για το φιλόσοφο του Διαφωτισμού, David Hume, αυτές οι αρχαίες, μεσαιωνικές ερμηνείες της συνήθειας ήταν αρκετά περιορισμένες. Ο Hume έφτασε στο συμπέρασμα ότι η συνήθεια είναι το “τσιμέντο του σύμπαντος” πάνω στο οποίο στηρίζονται όλες οι διεργασίες του μυαλού. Για παράδειγμα, μπορούμε να πετάξουμε μία μπάλα στον αέρα και να την παρακολουθήσουμε να ανεβαίνει και να πέφτει πάλι πίσω στη Γη. Από συνήθεια συνδέουμε τις πράξεις με ιδέες- την κίνηση ενός άκρου, την τροχιά της μπάλας- με έναν τρόπο ο οποίος μας επιτρέπει να συλλαμβάνουμε τη σχέση αιτίας και αποτελέσματος. Κατά τον Hume, όπως στη γλώσσα και στη μουσική- κάθε ικανότητα που χρησιμοποιούμε για να μεταμορφώσουμε τις εμπειρίες μας σε κάτι χρήσιμο, προκύπτει από τις συνήθειες. Οι συνήθειες είναι τόσο σημαντικά όργανα που μας επιτρέπουν να ταξιδεύουμε μέσα στον κόσμο και να καταλαβαίνουμε τις αρχές με τις οποίες λειτουργεί. Για τον Hume, η συνήθεια δεν είναι τίποτα λιγότερο από έναν σπουδαίο οδηγό ζωής.
Είναι ξεκάθαρο ότι πρέπει να βλέπουμε τις συνήθειες σαν κάτι περισσότερο από απλή ρουτίνα, τάσεις ή τικ. Οι συνήθειες είναι η πυξίδα της ταυτότητας μας και της ηθικής μας. Μας διδάσκουν πώς να εξασκούμε τις πεποιθήσεις μας. Αν έχει δίκιο ο Hume, οι συνήθειές μας είναι αυτές που δένουν τον κόσμο . Τα πράγματα που κάνουμε κάθε μέρα μπορεί να μας αποκαλύψουν ότι δεν είναι μόνο ρουτίνα που μπορούμε απλώς να αλλάξουμε, αλλά παράθυρα από τα οποία μπορούμε να κατανοήσουμε καλύτερα ποιοι είμαστε. Πηγή: bigthink.com
Πρέπει να έχετε συνδεθεί για να σχολιάσετε.